Wojna polsko-bolszewicka rozegrała się między Polską a sowiecką Rosją, w latach 1919–1921.

Poprzedzona była postępami Armii Czerwonej ku zachodowi na obszarach kresowych, opuszczanych przez wojska niemieckiego Naczelnego Dowódcy Wojsk na Wschodzie (Ober-Ost). Zaczepne ruchy wojsk sowieckich odbywały się wg dyrektywy Lenina z 29.11.1918 r. i rozkazu wydanego 12.12.1918 r. przez dowództwo Zachodniej Armii, które wstępnie przewidywało zajęcie obszarów po linię Grodno – Wołkowysk – Lida – Baranowicze – Mołodeczno. Zaczepne działania Armii Czerwonej były prowadzone pod pozorem konieczności pomocy sowieckim organizmom państwowym, instalowanym na obszarach litewsko-białoruskich, ale ideowo były wspierane zamiarem rozpowszechnienia rewolucji komunistycznej (bolszewickiej) w Europie i na całym świecie. Do połowy lutego 1919 r. działania Armii Czerwonej powstrzymywały siły Samoobrony Litwy i Białorusi pod dowództwem gen. W. Wejtki. Polska, występując w obronie obszarów kresowych, wysuwała racje historyczne, kulturowe i etniczne, ponieważ sporne terytoria zamieszkiwała duża liczba Polaków (znacznie większa niż liczba mieszkających tam Rosjan); chodziło też o zabezpieczenie suwerenności odrodzonego państwa polskiego i ustroju opartego na systemie demokracji parlamentarnej. W sporze o rozwiązanie sprawy ziem kresowych ścierały się po stronie polskiej dwie koncepcje: inkorporacyjna, propagowana przez obóz R. Dmowskiego, i federacyjna obozu piłsudczykowskiego, która dominowała. Postawa społeczeństwa polskiego w sprawach dotyczących wojny była niejednolita; uzewnętrzniało się to szczególnie na przedwiośniu 1920, gdy różne ugrupowania polityczne (m.in. PPS) zgłaszały interpelacje sejmowe, w których obwiniano Naczelnego Wodza i rząd o prowadzenie na wschodzie „imperialistycznej polityki”.

Po zawarciu polsko-niemieckiej umowy w Białymstoku (05.02.1919) wojska polskie uzyskały zgodę Ober-Ostu na przemarsz przez niemiecką strefę okupacyjną, rozpościerającą się wzdłuż linii kolejowej Kowel – Brześć Litewski – Czeremcha – Białystok – Grajewo. 14.02.1919 dotarły w rejon miasteczka Mosty nad Niemnem i zastały tam formacje Armii Czerwonej, które ustąpiły prawie bez walki, co oznaczało jednak nawiązanie styczności bojowej i początek wojny. Do wymiany ognia doszło też 16.02.1919, podczas starcia o Maniewicze (na linii kolejowej Kowel – Sarny), które zostały opanowane przez wojska polskie; na obszarach pn.-wsch. oddziały polskie posuwały się na Baranowicze, Nowogródek i Lidę. 16.04.1919 wojska polskie przeszły do zdecydowanych działań zaczepnych. Kawaleria ppłka W. Beliny-Prażmowskiego zapuściła ryzykowny, 100-kilometrowy zagon, 19.04.1919 opanowała Wilno i utrzymała to miasto do przybycia trzech batalionów piechoty gen. E. Rydza-Śmigłego. Grupa gen. J. Lasockiego zajęła Lidę (17.04.1919) po ciężkich zmaganiach z walczącą po stronie sowieckiej polską Zachodnią Dywizją Strzelców, a grupa gen. A. Mokrzeckiego, w wyniku ciężkich bojów z bolszewikami, zdobyła Nowogródek (18.04.1919) i Baranowicze (19.04.1919). Następnie formacje Wojska Polskiego prowadziły pomyślne działania obronne i w toku tych bojów oddziały gen. Rydza-Śmigłego odniosły kolejno trzy zwycięstwa nad siłami bolszewickimi, zgrupowanymi na północ, wschód i zachód od Wilna (koło Podbrodzia, Oszmiany i Szyrwint). Po dalszych powodzeniach grupa gen. Rydza-Śmigłego dotarła w połowie maja 1919 r. daleko na północ i wschód po linię: Łyngmiany – Ignalino – Hoduciszki – jezioro Narocz, a grupa gen. Lasockiego — po linię: jezioro Narocz – Smorgonie –Wiśniew – Piesiewicze; grupa gen. Mokrzeckiego walczyła w tym czasie pod Baranowiczami, a grupa gen. A. Listowskiego na zachód od Łunińca i nad dolnym Styrem na Polesiu Wołyńskim.

15.05.1919 r. nastąpiła reorganizacja wojsk polskich na froncie bolszewickim. Grupę gen. Listowskiego, która walczyła na odcinku poleskim, potraktowano jako samodzielny związek taktyczny, a formacje rozmieszczone na północ od jej pozycji zostały zespolone w wyższy związek operacyjny i zaczęły występować jako wojska Frontu Litewsko-Białoruskiego pod dowództwem gen. S. Szeptyckiego; przeciwnikiem wojsk Listowskiego i Szeptyckiego od lutego 1919 r. była Zachodnia Armia (potem 16. armia), która stanowiła południowe skrzydło sił Frontu Zachodniego, powołanego 19.02.1919 r. pod dowództwem D. Nadiożnego (od połowy lipca 1919 r. W. Gittisa, potem od 29.04.1920 r. M. Tuchaczewskiego).

Po zażegnaniu niebezpieczeństwa wojny polsko-niemieckiej (koniec czerwca 1919) nastąpił nowy okres zaczepnych działań wojsk polskich na froncie bolszewickim. Cel polityczny dalszych operacji wynikał z dążeń do znacznego poszerzenia wschodnich granic państwa, a cel militarny stanowiło opanowanie magistrali kolejowej, która wiodła z Równego na Wołyniu przez Łuniniec –Baranowicze – Mińsk – Mołodeczno do Połocka nad Dźwiną. Realizację tych zamierzeń zapoczątkowało 1 lipca 1919 r. uderzenie na Mołodeczno (zdobyte 4 lipca). Wojska Szeptyckiego wyparły bolszewików w kierunku pn.-wsch. na Połock i pd.-wsch. na Mińsk, a na Polesiu zdobyły Łuniniec (10.07.1919). W połowie sierpnia 1919 r. wojska polskie powstrzymały kontrofensywę przeciwnika pod Nalibokami, a potem przeszły do działań zaczepnych i w wyniku pomyślnych bojów zdobyły Mińsk (08.08.1919). Powodzenie dopisywało orężowi polskiemu również w innych rejonach; po zwycięstwie nad zachodnio-ukraińskimi siłami zbrojnymi wojska polskie zajmowały od 17.07.1919 dogodne pozycje nad Zbruczem i sposobiły się do powstrzymania sił bolszewickich, które nadciągały od północnego wschodu. Na Wołyniu wojska polskie toczyły z bolszewikami zwycięskie boje: 9 sierpnia 1919 r. zdobyły Dubno i Krzemieniec, 13 sierpnia 1919 r. opanowały miasto i twierdzę Równe, 16 sierpnia 1919 r. zajęły Ostróg nad Horyniem, 18 sierpnia 1919 r. wkroczyły do Zasławia, a 30 sierpnia 1919 r. zaczęły się już umacniać na odległych pozycjach w Olewsku nad Uborcią. Duże postępy czyniły wojska polskie także na obszarach litewsko-białoruskich; 14 sierpnia 1919 r. zdobyły Ihumeń (30 km na wschód od Mińska), 20 sierpnia 1919 r. zajęły Borysów nad Berezyną, 25 sierpnia 1919 r. przystąpiły do działań skierowanych na Połock i Dyneburg, 28 sierpnia 1919 r. użyły po raz pierwszy czołgów i po ciężkich bojach opanowały twierdzę Bobrujsk nad Berezyną, następnie zajęły dwa przyczółki na wschodnim brzegu tej rzeki: jeden w Bobrujsku (1 września 1919 r.), drugi w Borysowie (11 września 1919 r.). 2 września 1919 r. wojska polskie dotarły także do Dźwiny i do 13 września 1919 r. opanowały linię tej rzeki aż po ujście Dryssy, a po zwycięskich bojach koło Brasławia (11–16 września 1919 r.) umocniły się nad Dźwiną między Dzisną a Dyneburgiem.

W działaniach wojsk polskich nastąpiła dłuższa przerwa (od połowy września do końca października). Józef Piłsudski nawet pośrednio nie chciał wspomagać białych wojsk gen. A. Denikina, gdyż odmawiał on uznania niepodległego państwa polskiego. Po klęsce białych pod Orłem (15–20 października 1919 r.) wojska polskie wznowiły działania zaczepne i do połowy stycznia 1920 r. opanowały obszary po linię: Uszyca (lewy dopływ Dniestru) – Płoskirów (ob. Chmielnicki) – Starokonstantynów – Szepietówka – Zwiahel (ob. Nowogród Wołyński)– Olewsk – Ubarć (prawy dopływ Prypeci) – Bobrujsk – rzeka Berezyna – Dyneburg (zdobyty po ciężkich bojach 3–21 stycznia 1920 roku).

Działaniom zbrojnym towarzyszyły poufne rozmowy dyplomatyczne w Moskwie (A. Więckowski – J. Marchlewski: 19–29 lipca 1919) i Mikaszewicach (I. Boerner – Marchlewski: 11 października – 14 grudnia 1919), ale nie doprowadziły do zawarcia pokoju; pomimo propozycji sowieckich, na pozór korzystnych, nie doszło również do uzgodnień w okresie styczeń – kwiecień 1920, ponieważ pertraktujące strony nie darzyły się zaufaniem.

Od przełomu 1919 i 1920 r., gdy Armia Czerwona pokonała wojska białych generałów, Piłsudski zaczął odchodzić od koncepcji federacyjnej, skłaniając się ku rozwiązaniu inkorporacyjnemu w odniesieniu do obszarów białoruskich oraz niepodległościowym w stosunku do sprawy ukraińskiej. 21 kwietnia 1920 r. zawarł układ polit., a 24 kwietnia 1920 r. konwencję wojskową z przywódcą Ukrainy atamanem S. Petlurą, który uznał polskie roszczenia terytorialne na wschód po linię rzeki Zbrucz. Decyzje te stały się przyczyną wielkich operacji, które zapoczątkowała ofensywa polska na Ukrainie, określana również jako wyprawa kijowska (25 kwietnia 1920 r.). Siły polskie: 6. armia gen. W. Iwaszkiewicza, 2. armia gen. Listowskiego i 3. armia gen. Rydza-Śmigłego opanowały Ukrainę prawobrzeżną po linię: Jaruga nad Dniestrem – Lipowiec –Wasylków – Kijów (7 maja 1920 r.) z przyczółkiem na wschodnim brzegu Dniepru.

Formacje Armii Czerwonej, pokonanej na Ukrainie, przeszły jednak do szeroko zakrojonych działań zaczepnych (14 maja 1920) na obszarach litewsko-białoruskich (pierwsza ofensywa Tuchaczewskiego) i wyparły wojska polskie aż nad jezioro Narocz, ale zostały powstrzymane i w połowie czerwca 1920 r. wycofały się na poprzednie pozycje.

Silne uderzenie Armii Czerwonej nastąpiło 29 maja 1920 r. na Ukrainie. 5 czerwca 1920 r. doprowadziło ono do przerwania frontu polskiego przez armię konną S. Budionnego i do generalnego odwrotu wojsk polskich, zatrzymanego dopiero pod Brodami (29 lipca – 2 sierpnia 1920) po zwycięstwie nad Budionnym. W tym czasie rozwijało się już wielkie natarcie wojsk Tuchaczewskiego, rozpoczęte nad Autą i Berezyną 4 lipca 1920 roku. Na przełomie lipca i sierpnia 1920 r. wojska Frontu Zachodniego (cztery armie i dwie grupy operacyjne) pokonały pod dowództwem Tuchaczewskiego wojska polskie Frontu Północno-Wschodniego, dowodzonego przez gen. Szeptyckiego (dwie armie), i po przełamaniu ich obrony na linii Bugu oraz Narwi ruszyły nad dolną Wisłę, a także na Warszawę.

W połowie sierpnia 1920 r. wojska Tuchaczewskiego podjęły próbę przeprawy przez Wisłę pod Włocławkiem oraz w Płocku, a na przedpolach Warszawy i Modlina wywiązała się wielka bitwa, która swym zasięgiem objęła potem przestrzeń od Włodawy na południu po Działdowo na północy i przeszła do historii jako bitwa warszawska. Najcięższe boje stoczyły polska 1. armia gen. F. Latinika pod Radzyminem i 5. armia gen. W. Sikorskiego pod Modlinem i nad Wkrą. Bitwa ta rozgrywała się zgodnie z planem obmyślonym przez Piłsudskiego, a opracowanym w szczegółach przez szefa Sztabu Generalnego, T. Rozwadowskiego. Natarcie Armii Czerwonej zostało powstrzymane, a 16 sierpnia 1920 r. rozpoczęło się przeciwuderzenie wojsk polskich znad Wieprza na Mińsk Mazowiecki – Kałuszyn – Siedlce – Białą Podlaską. Doprowadziło ono do pogromu i odwrotu wojsk Tuchaczewskiego nad Niemen, gdzie zostały pobite ostatecznie w kolejnej wielkiej bitwie (20–28 września 1920). Zdecydowana poprawa sytuacji nastąpiła także w południowej części polsko-sowieckiego teatru wydarzeń wojennych, gdzie przeciw formacjom Frontu Południowo-Zachodniego walczącym pod dowództwem A. Jegorowa, po stronie polskich, obok słabej liczebnie 6. armii gen. Iwaszkiewicza, walczyły dwie szczupłe dywizje, stanowiące zaczątek ukraińskiej armii gen. M. Omelanowicza-Pawlenki, kilkutysięczna grupa ochotników białoruskich gen. S. Bułak-Bałachowicza i 3 białogwardyjskie oddziały rosyjskie.

Po bitwie pod Brodami kawaleria Budionnego zaczęła napierać od pn. wschodu na Lwów, ale 17 sierpnia 1920 r. została zatrzymana pod Zadwórzem, a piechota 14. armii G. Woskanowa w rejonie Stryja. Następnie armia konna została odwołana spod Lwowa i po przegrupowaniu sił pod Sokalem ruszyła na Zamość, gdzie 29 sierpnia 1920 r. rozpoczęły się ciężkie boje, zakończone jej pogromem (Komarów) i ustąpieniem 6 września 1920 r. do Włodzimierza Wołyńskiego. 12 września 1920 r. ruszyła na Wołyniu ofensywa polskiej 3. armii pod dowództwem gen. Sikorskiego; doprowadziło to 18 września 1920 r. do odzyskania Równego, a w końcu września do wyjścia wojsk polskich na linię rzek Uborci i Słuczy. Pokonano więc również formacje sowieckiego Frontu Południowo-Zachodniego. Ofensywa polska na Podolu ruszyła 14 września 1920 r. pod dowództwem gen. R. Lamezana de Salinsa, następnie gen. S. Hallera i w ostatnich dniach września zakończyła się osiągnięciem przez 6. armię pozycji: od Starej Uszycy na południu przez Zinków – Płoskirów – Starokonstantynów do Łabunia na północy. Działania wojenne na obszarach wschodniej Ukrainy zostały zakończone głębokim rajdem korpusu kawalerii pol. gen. J. Rómmla na Korosteń 8–12 października 1920 r., gdzie nastąpiło zniszczenie węzła kolejowego i magazynów wojskowych.

Rozpoczęte w połowie sierpnia rokowania polsko-sowieckie w Mińsku zostały przerwane, a następnie wznowione 21 września 1920 r. w Rydze. 12 października 1920 r. doprowadziły do podpisania preliminariów układu pokojowego i postanowień umowy rozejmowej. Działania zbrojne ustały 18 października 1920 r., a traktat pokojowy, poprzedzony długotrwałymi rokowaniami, podpisano 18 marca 1921 r. w Rydze (ryski traktat pokojowy).

Wojna zakończyła się militarnym zwycięstwem Polski, ale cele polityczne w odniesieniu do obszarów kresowych zostały osiągnięte tylko częściowo; sprawy ukraińskiej nie rozwiązano zgodnie z koncepcją Piłsudskiego i Petlury.

Bibliografia

• Przybylski A., Wojna polska 1918–1921, Warszawa 1930;
• Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tło międzynarodowe, red. A. Koryn, Warszawa 1991;
• Wrzosek M., Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918–21, Warszawa 1992.

Mieczysław Wrzosek

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.