Pierwsze wzmianki dotyczące żydowskiego osadnictwa w Częstochowie pochodzą z początku XVIII w., chociaż  miasto w tym okresie posiadało przywilej de non tolerandis Judaeis, który obowiązywał przez cały okres przedrozbiorowy i został zniesiony dopiero po reformach Sejmu Czteroletniego (1778–1782). Jeden z pierwszych zachowanych dokumentów potwierdzających ich obecność, mówi o kontrakcie zawartym pomiędzy Żydem Mośkiem a burmistrzem i Radą Miasta w sprawie pożyczki na spłatę kontrybucji nałożonej na miasto przez Szwedów w 1705 roku. W zamian władze miejskie pozwoliły mieszkać Mośkowi w Starej Częstochowie tak długo, aż nie zwrócą mu długu.  W 1765 r. żyło w nim 56 żydowskich rodzin[1.1].

Wartym jest podkreślenia fakt, że w połowie XVIII w. w tutejszym więzieniu przebywał Jakub Frank (1726–1791), słynny przywódca frankistów. Został on w 1760 r. uznany przez sąd rabinacki winnym bluźnierstwa i wysłano go do więzienia w Częstochowie, gdzie spędził 13 lat, aż do uwolnienia przez rosyjskiego generała Bibikowa. Pomimo swego uwięzienia, Jakub Frank skupił wokół siebie w Częstochowie dużą grupę zwolenników.

Prawdopodobnie za rządów króla Stanisława Poniatowskiego (1764–1794) Żydzi trudnili się drobnym handlem i tkactwem. Podlegali kahałowi w Janowie, gdzie na cmentarzu wyznaniowym chowano zmarłych z Częstochowy. Pierwszy dom modlitwy utworzono w prywatnym mieszkaniu N. Bermana przy Starym Rynku 15. Został on zamknięty, gdy w 1765 r. wybudowano Starą Synagogę (róg ulic Nadrzecznej 32 i Mirowskiej).

Sytuacja częstochowskich Żydów zaczęła się poprawiać po 1793 r., kiedy miasto znalazło się w zaborze pruskim. W 1798 r. powstała samodzielna gmina żydowska, a rok później założono cmentarz żydowski. W 1806 r. otwarto szkołę żydowską. W 1807 r. Częstochowa weszła w skład Księstwa Warszawskiego i w tym czasie w mieście mieszkało 496 Żydów, stanowiąc 14,8% ogółu ludności. W całym powiecie częstochowskim żyło 1310 Żydów – 18,8% ogółu mieszkańców. Oznacza to, że jedna trzecia tutejszych Żydów mieszkała w Częstochowie. Społeczność żydowska w okolicznych wioskach stanowiła przeciętnie 2% populacji.

Na początku XIX w. do Częstochowy przybyło ze Śląska wielu niemieckich rzemieślników i ludzi robiących interesy. W grupie tej znaleźli się również Żydzi. Dawało się wówczas wyraźnie zauważyć różnicę pomiędzy biednymi Żydami polskimi  a zamożnymi niemieckimi. Najbogatsi z nich zatrudniali do edukacji swoich dzieci nauczycieli specjalnie sprowadzanych z zagranicy. W 1818 r. w Częstochowie przebywali dwaj zagraniczni nauczyciele: Leon Gotenberg z Głogowa na Śląsku oraz Wilhelm Imier z Praszki. W ten sposób Częstochowa zyskała proporcjonalnie dużą liczbę Żydów o asymilatorskim światopoglądzie i stylu życia. W 1818 r. grupa wykształconych Żydów zwróciła się z propozycją do władz miejskich, że byliby gotowi ubierać się w „europejski” sposób i posyłać swoje dzieci do prywatnych szkół. Najzamożniejsi i najbardziej zasymilowani mieszkali poza „żydowską” częścią miasta. W owym czasie w Częstochowie istniały dwie żydowskie szkoły elementarne oraz Talmud Tora, w której uczyło się 100 dzieci, szkoła rzemieślnicza z 80 uczniami, szkoła ogrodnicza z 30 uczniami oraz około 50 chederów z 4 tys. uczniów. Ogółem w szkołach podstawowych i średnich uczyło się 4945 żydowskich dzieci[1.2] 

W 1827 r. w Częstochowie mieszkało 1141 Żydów, co stanowiło 18,5% ogółu mieszkańców. W tym czasie pojawiły się pierwsze informacje o żydowskich zakładach przemysłowych w mieście, dokąd w poszukiwaniu miejsc pracy zaczęli napływać biedni Żydzi z okolicznych wiosek. Nie posiadali oni prawa do legalnego zamieszkiwania w Częstochowie i żyli w ciągłym strachu przed wydaleniem z miasta. W 1829 r. liczbę takich rodzin oceniano na około 100. Niewielka grupa Żydów trudniła się również przemytem przez pobliską granicę. W 1828 r. Dawid Gutenberg otworzył w Częstochowie pierwszą żydowską manufakturę.

Przewodniczącym Zarządu kahału w latach trzydziestych XIX w. był Herc Kon (1789–1862) – zwolennik asymilacji. W 1841 r. częstochowski okręg bożniczy obejmował Żydów z miast: Częstochowa i Mstów, oraz wsi: Rędziny, Łojki, Łochynia, Grabówka, Lubojenka, Wyczerpy, Radostków, Lubojnia, Kiedrzyn, Kościelec, Błeszno, Konin, Wikłów, Wierzchowisko, Kamienica Polska, Nowa Wieś i Kazimierz. Przewodniczący kahału Herc Kon poparł wysiłki postępowych częstochowskich Żydów dążących do otworzenia prywatnej szkoły żydowskiej. Wielu Żydów posiadało wysokie wykształcenie, zdobyte na zachodnich uczelniach. Pragnęli przeprowadzić postępowe reformy w mieście. Również żydowscy rzemieślnicy byli zwolennikami asymilacji. W drugiej połowie XIX w. stosunkowo duża część Żydów decydowała się na konwersję na katolicyzm. 

W 1840 r. w Częstochowie żyło 2999 Żydów, co stanowiło 59,9% ogółu mieszkańców. Wobec pogłębiającego się zjawiska biedy i braku żywności kahał rozpoczął w latach 1847–1848 organizować pomoc dla ubogich. Jednak gmina nie była przygotowana na taki wysiłek dobroczynny. Na ogół bogatsi Żydzi nazywali siebie „miejscowymi” lub „mieszkańcami”, w odróżnieniu od biednych, których nazywano „nieznajomymi”. Ta niechęć powodowała, że wielu Żydów w poszukiwaniu pracy wyjeżdżało do Łodzi. Miejscowy korespondent „Allgemeine Zeitung Des Judentums” (niem., „Powszechna Gazeta Żydów”), Icchak Bursztynowski, zaapelował do częstochowskich Żydów, aby systematycznie udzielać pomocy biednym. Apel ten nie przyniósł jednak większego odzewu.

W latach 50. XIX w. następował dalszy rozwój gospodarczy miasta oraz wzrost zamożności Żydów, który umożliwił podczas epidemii cholery w 1852 r. podjąć bardziej zorganizowane działania. Nie tylko pomagano ofiarom epidemii, ale podjęto działania zapobiegawcze, aby chronić ubogich Żydów przed zachorowaniem.

W 1858 r. w mieście żyło 2976 Żydów, którzy stanowili 34,5% ogółu mieszkańców. Częstochowscy Żydzi stanowili grupę silnie zróżnicowaną społecznie, a zamożność finansową rodziny łatwo można było rozpoznać po miejscu zamieszkania. Umowną linię podziału stanowiły ulice Warszawska i Krakowska. W Śródmieściu (Aleja Najświętszej Maryi Panny, ul. Piłsudskiego, Garibaldiego, Wilsona) żyli zamożni Żydzi. Na Starym Mieście w czynszowych kamienicach przy wąskich uliczkach: Targowej, Garncarskiej, Koziej, Gęsiej, Ptasiej, Nadrzecznej, Senatorskiej, Spadek, Mostowej mieszkali rzemieślnicy, handlarze i robotnicy. Ich dochody nie zawsze zabezpieczały bieżące potrzeby wielodzietnych rodzin[1.3].

W dniu 08.09.1862 r. w Częstochowie odbyła się manifestacja patriotyczna, w której uczestniczyli Polacy i Żydzi, wspólnie nawołując do zrzucenia rosyjskiego jarzma. W odwecie, carski pułkownik Olejnicz wydał rozkaz swoim żołnierzom ograbienia i spalenia Starego Miasta. Z ostrym protestem wystąpił wówczas dyrektor żydowskiego gimnazjum Dawid Neufeld. Władze carskie zamknęły wówczas jego gimnazjum i wydaliły Neufelda z Częstochowy (zamieszkał w Warszawie). Wprowadzono stan wojenny.

W drugiej połowie XIX w. zaczął się rozwijać przemysł w Częstochowie. Powstały m.in. drukarnie, fabryki celulozy, huta szkła, w której znalazło pracę tysiące robotników. To spowodowało napływ do miasta Żydów z okolicznych miasteczek i wsi. W 1900 r. w Częstochowie żyło blisko 12 tys. Żydów, co stanowiło 29% ogółu mieszkańców. Większość trudniła się handlem lub pracowała w przemyśle lub finansach. Działały szkoły żydowskie, w tym Talmud Tora. W 1912 r. w Częstochowie zaczęto wydawać gazetę w jidysz „Reklamenblat” (do 1913 r.). Pierwszy lokalny dziennik żydowski „Czenstochower Tageblat” ukazał się w 1914 r. i wychodził do 1919 roku.

W latach 1899–1909 wybudowano Nową Synagogę przy ul. Wilsona 16. Po zakończeniu I wojny światowej, częstochowscy Żydzi pokładali nadzieje w odrodzonym państwie polskim, które obiecywało wszystkim obywatelom równość praw bez względu na wyznanie. Jednak już 27.05.1919 r. w mieście doszło do antyżydowskich rozruchów, w których uczestniczyli żołnierze armii generała Hallera. W zajściach zginęło 7 Żydów, a 32 zostało rannych.

W 1921 r. w Częstochowie żyło 22 663 Żydów, co stanowiło 28% ogółu mieszkańców. W 1923 r. do częstochowskiej gminy wyznaniowej należało 30 tys. Żydów, mieszkających także poza Częstochową w miejscowościach: Aniołów, Gnaszyn, Wyczerpy, Huta Stara, Brzeziny Wielkie, Raków, Dźbów, Blachownia, Ostrowy, Błeszno, Rędziny, Mirów, Nowa Wieś, Poczesna, Rększowice, Hutki, Kamienica Polska i Kiedrzyn. Siedziba kahału znajdowała się w budynku przy Alei Najświętszej Marii Panny 10. Gmina posiadała dwie synagogi, dom modlitwy, mykwę, cmentarz i rzeźnię ptactwa u zbiegu ulic Mirowskiej i Nadrzecznej. Nadto prowadzona przez gminę Szkoła Rzemiosł znajdowała się przy ul. Garncarskiej 6/8, a ferma ogrodnicza, licząca 17 mórg ziemi, znajdowała się przy ul. Rolniczej. Oprócz zasymilowanych Żydów w Częstochowie istniała liczna społeczność chasydzka, na czele której stał cadyk Icchak Majer Justman.

 Żydowscy mieszkańcy miasta niezwykle mocno odczuli konsekwencje kryzysu gospodarczego 1929 roku. Wynikało to między innymi z faktu, że większość Żydów utrzymywała się z drobnego handlu i rzemiosła. Siła załamania gospodarczego z największą mocą uderzyła w drobnych przedsiębiorców handlowych i niewielkie warsztaty rzemieślnicze, które upadały, co niosło za sobą zwiększającą się liczbę bezrobotnych w mieście[1.4]. Bardzo ciężkie było położenie młodzieży żydowskiej, która nie mogła kontynuować edukacji i musiała szukać zatrudnienia nawet za minimalne wynagrodzenie. Proces zubożenia społeczności żydowskiej można zilustrować danymi liczbowymi dotyczącymi płatników podatków w gminach żydowskich. Dane z Częstochowy, Będzina i Sosnowca wskazują, że w 1933 r. zwolnionych z opłat było 58,6% członków gminy, a 20% płaciło roczne składki w wysokości 5–10 zł. Oznacza to, że około 78% ludności żydowskiej znajdowało się w ciężkich warunkach materialnych[1.5].

W okresie międzywojennym w Częstochowie ukazywały się następujące żydowskie dzienniki: „Czenstochower Cajtung” (do 1939 r.), „Unzer Wort” (do 1919 r.), „Dos Naje Wort” (do 1925 r.), „Arbeter Cajtung” (1923–1928); tygodniki: „Dos Lebn” (1926–1927), „Di Cajt” (1927–1938), „Unzer Weg” (1930–1939) i inne.

Częstochowscy Żydzi prowadzili także ożywioną działalność kulturowo-społeczną. Wśród dwudziestu zarejestrowanych towarzystw należy wymienić: Towarzystwo Dobroczynności dla Żydów, Towarzystwo Ochrony Zdrowia, Towarzystwo Propagowania Higieny, Towarzystwo Pomocy „Bejs Lechem” (walczące z nędzą), Towarzystwo Wspierania Biednych Żydów, Towarzystwo Przyjaciół Dziecka Żydowskiego, Związek Właścicieli Szkół Religijnych, Towarzystwo Pomocy Ubogim Dziewczętom Żydowskim, Stowarzyszenie Pomocy Biednym Matkom, Towarzystwo Zaopatrzenia w Odzież, Towarzystwo „Linas ha-Cedek”, Koło Kobiet „Ezra”, Towarzystwo Pomocy Studentom Żydom, Żydowski Związek Inwalidów Wojennych, Stowarzyszenie Żydowskich Kombatantów, Malbusz Keter Tora, Towarzystwo „Szomrej Szabas”, Towarzystwo „Jesziwa Keter Tora”, Towarzystwo „Jesziwa Bnej Tora”, Chewra Kadisza i inne[1.6].

19 czerwca 1937 r., w następstwie ogłoszenia przez Obóz Zjednoczenia Narodowego deklaracji antyżydowskiej, w Częstochowie doszło do pogromu Żydów. Przez trzy dni bojówki polskich nacjonalistów demolowały żydowskie sklepy, warsztaty i mieszkania, grabiąc i niszcząc prywatne mienie. Policja państwowa zachowywała przy tym bierność. W wyniku pogromu 20 Żydów zostało rannych, a 206 rodzin żydowskich poniosło straty materialne. Zdemolowano 46 sklepów, 21 mieszkań, podpalono synagogę. Według policji w zajściach wzięło udział około 15 tys. Polaków[1.7]. W następnych tygodniach fala pogromów ogarnęła szereg miejscowości wokół Częstochowy: Kamińsk, Mstów, Żarki, Cykarzew, Radomsko, Koniecpol, Kleszczew, Przedbórz, Działoszyn i inne.

Po wybuchu II wojny światowej, Niemcy, w dniu 03.09.1939 r., zajęli Częstochowę. Następnego dnia w mieście doszło do pogromu nazwanego „Krwawym Poniedziałkiem”. Pod fałszywym zarzutem, jakoby Żyd ostrzelał niemieckich żołnierzy, rozpoczęła się trwająca przez 3 dni rzeź. Ogółem rozstrzelano 990 Polaków i 150 Żydów. Pierwszą ofiarą był Naftali Tanenboum, właściciel fabryki guzików przy ul. Piłsudskiego 7. Masowe egzekucje były połączone z licznymi przypadkami pobić, gwałtu i rabunku żydowskiego mienia[1.8].

We wrześniu 1939 r. Niemcy zdewastowali Starą Synagogę, a 25 grudnia podpalili Nową Synagogę. Równocześnie powołano do życia częstochowski Judenrat, na czele którego stanął Leon Kapiński.

Na Górnym Śląsku początkowo planowano wysiedlenie wszystkich Żydów do Generalnego Gubernatorstwa, jednak po odmowie tamtejszych władz zdecydowano się na utworzenie gett, w których miano koncentrować ludność żydowską i poddawać selekcji w celu pozyskiwania taniej siły roboczej[1.9]. Jeszcze przed utworzeniem dzielnicy żydowskiej częstochowski Judenrat musiał rozwinąć swoją działalność, aby sprostać wymaganiom coraz to nowych dekretów władz niemieckich. W grudniu 1940 r.  posiadał 21 departamentów (w tym żydowską policję), w których pracowało 676 wyższych i niższych urzędników personelu administracyjnego. Getto zostało utworzone w kwietniu 1941 r. na mocy rozporządzenia Stadthauptmana Częstochowy Waendlera z dnia 09.04.1941 r. (z datą 7 kwietnia) o utworzeniu zamkniętej dzielnicy żydowskiej w mieście, którą zamknięto 23.04.1941 roku[1.10]. W getcie zgromadzono około 40 tys. osób pochodzenia żydowskiego (przed likwidacją w dzielnicy znajdowało się 48 tys. osób).

Po utworzeniu getta, zaczęły się wywózki ludności żydowskiej z Częstochowy, m.in. do budowy fortyfikacji obronnych na granicy Generalnego Gubernatorstwa ze Związkiem Radzieckim; do fabryki amunicji w Skarżysku Kamiennej i Bliżynie. Ogółem w 1941 r. z Częstochowy wywieziono około 3 tys. Żydów. Akcję likwidacji getta Niemcy rozpoczęli 22.09.1942 r., a zakończyli – 8.10.1942 roku. W tym okresie wywieziono 38 250 Żydów do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka II, a 2 tys. osób rozstrzelano i pochowano w masowych grobach przy ul. Kawiej. Pozostali przy życiu (ok. 5–6 tys. osób) zostali zgromadzeni w listopadzie 1942 r. w utworzonym tzw. „małym getcie”, którego mieszkańcy byli wykorzystywani do przymusowej pracy w zakładach zbrojeniowych Hasag (Hugo Schneider AG). W latach 1942–1943 Niemcy rozstrzelali 850 losowo wybranych Żydów. Od początku 1943 r. Niemcy rozpoczęli selekcje wśród ludności żydowskiej. Część z osób wywieziono m.in. do getta w Radomsku, do obozu pracy przymusowej w Bliżynie, a osoby nieprzydatne do pracy (głównie dzieci i starców) – rozstrzelano. Akcje te były zapowiedzią ostatecznej likwidacji „małego getta”, co Niemcy rozpoczęli w dniu 26.06.1943 roku. Akcja ta spotkała się z oporem ze strony członków Żydowskiej Organizacji Bojowej i walką, która zakończyła się 30.06.1943 r. klęską i spaleniem ok. 500 Żydów żywcem w getcie. 

Pozostałych przy życiu 3900 Żydów zgromadzono w trzech obozach pracy przymusowej: Apparatebau (fabryka „Peltzery”), Warthewerk (fabryka „Warta”) i Eisenhütte (Huta Częstochowa). 20 lipca 1943 r. przeprowadzono selekcję więźniów, rozstrzeliwując 300 osób w obozie „Peltzery” i kolejnych 100 osób na ul. Garibaldiego. W grudniu przeprowadzono wywózkę 1200 Żydów do Niemiec. Mężczyzn wywieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Buchenwald, a kobiety do KL Dachau (wszyscy zginęli).

W drugiej połowie 1944 r. do obozów pracy przymusowej w Częstochowie zaczęto zwozić Żydów z likwidowanego getta w Łodzi oraz likwidowanych obozów pracy w kieleckim i radomskim (głównie Skarżysko-Kamienna). W ten sposób liczba więźniów wzrosła do około 10 tys. osób. W dniach 15–16.01.1945 r. przeprowadzono pośpieszną ewakuację około 3 tys. Żydów transportami kolejowymi do niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych w III Rzeszy (wszyscy zginęli).
W Częstochowie wyzwolonych zostało 5200 Żydów. W obozach KL Bergen-Belsen (15 kwietnia), KL Buchenwald (01 maja) i KL Ravensbruck (05 maja) zostało uwolnionych około 3000 częstochowskich Żydów[1.11].

Po zakończeniu II wojny światowej w Częstochowie przebywało ponad 5000 Żydów. Większość grupy stanowili byli więźniowie niemieckich nazistowskich obozów istniejących podczas wojny w Częstochowie i okolicy. W mieście zaczęło odradzać się szybko życie społeczności żydowskiej. Zostały utworzone oddziały różnych organizacji, w tym Komitet Żydowski podlegający Centralnemu Komitetowi Żydów Polskich. Uruchomiono szkołę żydowską, sierocińce, a także Oddział Kongregacji Wyznania Mojżeszowego przy ul. Garibaldiego 18. Swoją działalność wznowiły komitety miejscowe partii żydowskich, w tym Bundu i organizacji syjonistycznych, które obok realizacji programów partyjnych zajmowały się pomocą socjalną dla swoich towarzyszy i ich rodzin. W latach czterdziestych wielu spośród żydowskich mieszkańców miasta mogła funkcjonować dzięki pomocy materialnej otrzymywanej od Jointu oraz z Centralnego Komitetu Żydów Polskich. W celu zapewnienia miejsc pracy Częstochowski Oddział Komitetu Żydowskiego utworzył m.in. Spółdzielnię Krawców i Szewców. Powstały też prywatne warsztaty krawieckie, szewskie i stolarskie. W czerwcu 1946 r. w mieście było około 2000 Żydów, jednak pogrom w Kielcach (4 lipca 1946 r.) skłonił większość z nich do emigracji. Po tym wydarzeniu przy Komitecie Żydowskim powstał (tak jak w innych miejscowościach gdzie przebywali Żydzi) oddział Komisji Specjalnej.

Na przełomie 1949/1950 r. większość instytucji i placówek żydowskich w Częstochowie, tak jak w całej Polsce została zlikwidowana bądź upaństwowiona. W dniu 29.10.1950 r. ze zjednoczenia Centralnego Komitetu Żydów Polskich i Żydowskiego Towarzystwa Kultury powstało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ). W Częstochowie powstał oddział miejscowy TSKŻ, który w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych rozwijał swoją działalność skierowaną przede wszystkim do dzieci i młodzieży. W ramach pracy oddziału m.in. prowadzono kursy języka angielskiego oraz istniało kółko dramatyczne. W 1957 r. wraz z reaktywowaniem ORT-u w Polsce powołano w Częstochowie komisję terenową ORT-u, która prowadziła m.in. kurs kaletniczy[1.12].

Sytuacja żydowskich mieszkańców Częstochowy, tak jak w przypadku innych miast, uległa pogorszeniu wraz z wybuchem kampanii antysyjonistycznej w Polsce latem 1967 r., której apogeum były wydarzenia marcowe w 1968 roku. Konsekwencją tego była kolejna fala emigracji, na skutek której na początku lat 70. XX w. społeczność żydowska w Częstochowie przestała istnieć.

Odrodzenie życia żydowskiego w Częstochowie rozpoczęło się wraz z upadkiem rządów komunistycznych w Polsce po 1989 roku[1.13]. Swoją działalność wznowił Częstochowski Oddział TSKŻ.