Prawdopodobnie pierwsi Żydzi osiedlili się w Dąbrowie Tarnowskiej pod koniec XVI wieku. Dokument lustracyjny z 1611 r. wymienia karczmarza Davida Womberga[1.1]. Kolejna wzmianka pochodzi z 1691 r., kiedy to w miejscowym kościele ochrzciła się Żydówka Salomea[1.2]. Pod koniec XVII w. wraz z rozwojem miasteczka liczba osadników żydowskich wzrosła.

Od 1697 r. istniała tutaj drewniana synagoga, a od 1702 r. funkcjonowała samodzielna gmina żydowska. Źródła historyczne podają, że w połowie XVIII w. w Dąbrowie mieszkało 147 rodzin żydowskich, a z biegiem lat liczba ta uległa powiększeniu. Żydzi zajmowali się głównie handlem, rzemiosłem, produkcją wódki i piwa, wyrobem miodów pitnych oraz prowadzeniem karczm w Dąbrowie i okolicznych wioskach. Pod koniec wieku dominowali już oni w handlu i w produkcji rzemieślniczej. Dwóch szochetów należało nawet do cechu rzeźników. W tym czasie arendarzami byli Michoel Moszkowicz Bolesławski, Jechiel Radgowski, Mark Otpinowski, Josef Pauka, Szlomo Paski i Szlomo Jakubowic.

Na początku zaborów administracja austriacka podjęła próbę zmiany nadreprezentacji Żydów w handlu i rzemiośle, zmuszając kilka rodzin żydowskich do osiedlenia się na wsi i uprawy roli. Na początku XIX w. Dąbrowa była siedzibą cadyków z rodu Ungerów. W tym czasie liczba Żydów w mieście się zwiększyła. Jednak ich status materialny nie należał do najwyższych. W większości była to ludność uboga, utrzymująca się z drobnego handlu i rzemiosła.

Społeczność żyła w izolacji, ale miała własne instytucje społeczno-kulturalne. Zdecydowana większość dzieci żydowskich uczęszczała do chederu, a tylko nieliczne do szkoły publicznej. W 1893 r. baron Maurycy de Hirsch (1831–1896) sfinansował powstanie świeckiej szkoły żydowskiej. W latach 1893–1894 uczęszczało do niej 49 uczniów, a już 14 lat później ich liczba wzrosła do 150. Lekcje prowadzono po polsku, ale uczono także hebrajskiego. W 1908 r. rabin Szabsi Katz otworzył jesziwę dla 60 studentów.

Pod koniec XIX w. w Dąbrowie zaczął działać ruch syjonistyczny, który szybko pozyskał wielu przedstawicieli inteligencji. Przedstawicielem dąbrowskich syjonistów w Regionalnej Organizacji Grup Syjonistycznych Zachodniej Galicji został Leon Mahler.

W czasie I wojny światowej, w wyniku głodu i złych warunków sanitarnych, w mieście wybuchła epidemia tyfusu, która zdziesiątkowała obywateli, w tym Żydów. Także wydarzenia z okresu końca wojny, kiedy to m. in. doszło do pogromu w Dąbrowie Tarnowskiej, miały wydatny wpływ na zmniejszenie się ich populacji. Zniszczono wówczas wiele żydowskich domów, sklepów i zakładów rzemieślniczych, a nawet pobito członków gminy.

Mimo aresztowania przez lokalne władze kilku podejrzanych, w kwietniu 1919 r. doszło do kolejnego pogromu, inspirowanego przez żołnierzy gen. Hallera. Pojawił się też postulat przyłączenia do Dąbrowy okolicznych wsi w celu zmniejszenia przewagi Żydów w strukturze demograficznej miasta. Na znak protestu żydowscy członkowie magistratu złożyli rezygnacje z urzędów. W latach 20. XX w. sytuacja ekonomiczna społeczności żydowskiej ciągle się pogarszała.

W 1927 r. utworzono przy pomocy Jointu fundusz zapomogowy dla drobnych przedsiębiorców i rzemieślników, którzy stanowili zdecydowaną większość społeczności żydowskiej. W tym czasie rosła popularność ruchu syjonistycznego. O aktywności syjonistów na terenie Dąbrowy Tarnowskiej świadczy liczba działających partii: Mizrachi, Ogólni Syjoniści, Poalej Syjon i Rewizjoniści. Na XVI Kongres Syjonistyczny z Dąbrowy Tarnowskiej wysłano 104 szekle, a w 1935 r. – już 474.

Młodzi Żydzi należeli głównie do stowarzyszeń Gordonia i Młode Mizrachi, a także powstałej w 1921 r. „Akiwy" oraz w latach trzydziestych–  do Ha-Noar ha-Cijoni i Ha-Szomer ha-Dati. Swoje komórki miała tutaj również Aguda, która rywalizowała o wpływy z syjonistami. Partie te wystawiały listy kandydatów w wyborach lokalnych. W 1921, 1923 i 1938 r. żydowscy przedstawiciele weszli w skład rady miasta. W 1926 r., po przyłączeniu kilku okolicznych wsi, ich liczba się zmniejszyła.

Kilkakrotnie na wiceburmistrza wybierano Żyda. Funkcję tę pełnił w latach 1921–1927 Josef Chill, a w 1934–1939 – Jakow Chill.

W latach trzydziestych kwitło w gminie życie kulturalne. Działała szkoła „Tarbut", biblioteka założona przez syjonistów jeszcze przed wojną oraz klub sportowy Makabi (dość szybko jednak rozwiązany ze względu na trudności finansowe). Pomimo dużej aktywności ruchu ludowego w rejonie, propagującego m.in. hasła antysemickie, nie doszło do pogromów. Zdarzały się jednak przypadki niszczenia mienia żydowskiego i wypisywania obraźliwych haseł, zwłaszcza w drugiej połowie lat trzydziestych.

Po wybuchu II wojny światowej sytuacja Żydów w Dąbrowie Tarnowskiej, podobnie jak w innych okupowanych miastach, uległa drastycznej zmianie. We wrześniu 1939 r. wyjechały stąd liczne transporty do obozów pracy. Od grudnia 1939 r. do marca 1940 r. przybywali do miasta uchodźcy z Krakowa i ziem wcielonych do Rzeszy (Łodzi i Skierniewic). Ich liczba wzrosła na wiosnę 1941 i 1942 r. w wyniku masowych wysiedleń z okolicznych wsi do getta, które utworzono na terenie Dąbrowy.

W maju 1942 r. według spisu mieszkało w Dąbrowie 3100 Żydów. Pomoc dla najbiedniejszych organizował w ograniczonym zakresie Judenrat, utworzony na przełomie 1939 i 1940 roku. Na początku 1942 r. Niemcy zaczęli rozstrzeliwać Żydów w domach i na ulicach. 28 kwietnia 1942 r. zabito ponad 20 osób oskarżonych o działalność komunistyczną, w tym kobiety i dzieci.

Na początku lipca 1942 r. w Dąbrowie Tarnowskiej zostało utworzone getto[1.3]. Zamknięto w nim Żydów z Dąbrowy, przesiedleńców z okolicznych miejscowości oraz osoby deportowane wcześniej z Łodzi i Skierniewic. Teren nowej „dzielnicy żydowskiej” został ogrodzony.

Już w dniu 17 lipca 1942 r. doszło do masowej wywózki. Do miasta ściągnęły silne oddziały niemieckie, które otoczyły teren getta. O świcie Niemcy wspomagani przez Żydowską Służbę Porządkową przystąpili do wyrzucania ludzi z domów. W wyniku tej „akcji” Niemcom udało się zgromadzić ok. 1800 osób. Zostały one wtłoczone do wagonów i wysłane na śmierć do obozu w Bełżcu. Około 100 osób zabito na miejscu, na ulicach miasta oraz na cmentarzu żydowskim.

Żydzi, którzy przetrwali lipcowe wysiedlenie, musieli dokonać rejestracji. Niemcy wysłali grupę mężczyzn do obozu pracy przymusowej. Pozostałe w getcie kobiety i dzieci wykorzystywano do różnych robót, między innymi brukowania ulic i pracy w  rolnictwie.

Kolejna deportacja nastąpiła 18 września 1942 roku. Wielu Żydów po tragicznych doświadczeniach z lipca zdecydowało się na potajemne opuszczenie getta i ukrycie się w okolicznych lasach. Niemcy pojmali w mieście około kilkaset – według różnych źrodeł od 500 do 800 osób – które skierowali do komór gazowych w obozie zagłady. W Dąbrowie Tarnowskiej zamordowanych zostało około dziesięciu osób, między innymi przewodniczący Judenratu dr Neuberger.

Ostateczna zagłada dąbrowskiego getta dokonała się na początku października 1942 roku. Przez kilka dni Niemcy przeszukiwali zabudowania, wyciągając osoby rozpaczliwie szukające schronienia w różnych kryjówkach. Ofiary tego „polowania” podzieliły los swoich poprzedników, trafiając ostatecznie do Bełżca. Kilkadziesięciu Żydów rozstrzelano na cmentarzu. Według relacji świadków, oprawcy stawali na brzuchach leżących ofiar i mordowali je strzałem w głowę.

Niemcy pozostawili w Dąbrowie Tarnowskiej zaledwie kilkudziesięciu Żydów, których zatrudniono do prac porządkowych na terenie getta. Z czasem część z nich Niemcy wywieźli do Tarnowa. W dniu 20 grudnia 1942 r. na cmentarzu żydowskim w Dąbrowie Tarnowskiej niemieccy żandarmi zamordowali grupę około 20 członków żydowskiej policji porządkowej i ich rodzin. Przed śmiercią odemani [OD – Ordnungsdienst, służba porządkowa] musieli rozebrać się do naga i wejść do wykopanego dołu. Następnie wykonujący egzekucję zabijali ich przy użyciu broni palnej.

Po wyzwoleniu do Dąbrowy wróciło według różnych szacunków 50–150 Żydów. Większość z tych, którzy przeżyli, wyjechała do większych miast i za granicę. Z tych, którzy powrócili z wojennej tułaczki, wielu wyemigrowało, zwłaszcza w 1968 roku. W gronie emigrantów byli między innymi: Henryk Fas (profesor matematyki w Rio de Janeiro) oraz dr Karol Horn, który z żoną Elizą (Czeszką z pochodzenia) i córką wyjechał do Izraela. Ich druga córka Ruth z zięciem Paulem Safierem także udała się do Izraela i osiedliła w mieście Holon. Frida Licht-Landau wyjechała do Berna do Szwajcarii. Esther Porat-Landau z synem Dawidem Landau, Izaak Stieglitz oraz doktor Leon Schindler również wyjechali do Izraela. Profesor nauk medycznych Juda Schindler wyjechał do Meksyku, gdzie w Ciudad Mexico został wykładowcą na jednym z tamtejszych uniwersytetów. Pracę naukową prowadził także na uniwersytecie w Jerozolimie. Marcin Adler wraz z bratem wyemigrował do Danii. Do Izraela wyjechał także Henryk Margulies, który był właścicielem terenu, na którym stał pałac Lubomirskich. Tam też wyemigrowali: Henoch Weiser z rodziną, Mojżesz Wolfowicz z żoną Barbarą, Pinkas Schlesinger, Chaja Goldman, Henoch Singer oraz jego szwagrowie: Chaim Gruszow i Aron Werker. Do Izraela wyjechały także dwie córki zabitego przez Niemców Izaaka Gutfreunda. Cesia i Hana Metzger zamieszkały w Stanach Zjednoczonych. Tam też udał się Edmund Mitzner, sprzedając uprzednio znajdujący się w rynku dom rodzinie Sewerynów. Dwie córki adwokata Maksymiliana Kahane wyjechały po wojnie do Republiki Południowej Afryki. Do Niemiec udali się Dawid Beler wraz ze swoim synem. Ostatni Żyd zamieszkały w Dąbrowie zmarł w 2005 roku[1.4].

Nota bibliograficzna

• Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu, Warszawa – Kraków 1974.
• Dombrowa Tarnowska, [w:] Encyclopaedia of Jewish Communities. Poland, vol. III, Western Galicia, Silesia, red. A. Wein, A. Weiss, Jerusalem 1984, ss. 107–111 [online] http://www.jewishgen.org/yizkor/Pinkas_poland/pol3_00107.html [dostęp: 10.06.2014].
• Hudyka A., Zapomniana historia Dąbrowy Tarnowskiej [online] http://www.fzp.net.pl/historia/zapomniana-czesc-historii-dabrowy-tarnowskiej [dostęp: 10.06.2014].
• Rzeszuto J., Żydzi Dąbrowscy, Dąbrowa Tarnowska 1993.