Osadnictwo na terenie współczesnych Katowic datuje się od końca XII wieku. Od 1138 r. obszar kasztelanii bytomskiej, na którym znajdują się dziś Katowice, należał do dzielnicy senioralnej krakowskiej, a w 1177 r. został przekazany przez księcia Kazimierza II Sprawiedliwego jego bratankowi Mieszkowi Plątonogiemu i w ślad za tym włączony do dzielnicy śląskiej.
Na przełomie XIII i XIV w. powstały tu wsie: Bogucice, Ligota, Szopenice, Podlasie, a także wieś Dąb (Crasni Domb), wzmiankowana w 1299 r. w dokumencie wydanym przez księcia bytomskiego Kazimierza II. Od 1327 r. tereny te znajdowały się pod zwierzchnictwem Czech. W dokumentach z 1468 r. pojawia się wzmianka o wsi Podlesie, będącej dziś jedną z dzielnic Katowic, a pierwsza wzmianka o właściwej wsi Katowice (Katowicze) pochodzi z 1598 roku. Przyjmuje się, iż osada została założona na prawym brzegu rzeki Rawy przez Andrzeja Boguckiego ok. 1580 roku.
Początkowo, aż do połowy XVIII w. i odkrycia tu dużych złóż węgla kamiennego, Katowice rozwijały się jako wieś zagrodnicza. W 1742 r. znalazły się, wraz z całym Górnym Śląskiem, pod panowaniem Prus, przez co, począwszy od drugiej połowy XVIII w. na terenach zamieszkałych dotychczas przez ludność polską, zaczęło osiedlać się wielu niemieckich rzemieślników i kupców. W 1733 r. we wsi Bogucice, będącej dziś dzielnicą Katowic, osiedlili się też pierwsi Żydzi.
W pierwszej połowie XIX w. rozpoczął się okres szybkiej industrializacji. Powstawały huty, różnego rodzaju zakłady przemysłowe oraz kopalnie, a także zakłady rzemieślnicze i młyny. Wraz z rozwojem górnictwa oraz hutnictwa żelaza, zaczęto budować tu coraz liczniejsze osiedla robotnicze. Jeszcze przed połową stulecia do Katowic doprowadzono linię kolejową — pierwszy pociąg wjechał na stację w 1847 roku. Rozwój gospodarczy przyczynił się do gwałtownego wzrostu osadnictwa na tych terenach. W drugiej połowie XIX w. osiedlali się tu zarówno Niemcy (głównie – ewangelicy), Morawianie, jak i Żydzi.
Od ok. 1857 r. w Katowicach istniała duża parafia ewangelicka, w 1860 r. w mieście konsekrowano cmentarz katolicki i murowany kościół Zmartwychwstania Pańskiego. We wrześniu 1862 r. poświęcono pierwszą synagogę, a w 1866 r. powstała samodzielna gmina żydowska. To właśnie dzięki protestantom i Żydom, niewielka osada Katowice stała się w krótkim czasie ważnym ośrodkiem przemysłowo-handlowym, obdarzonym w 1865 r. przez króla Prus Wilhelma I Hohenzollerna prawami miejskimi. Pierwsze wybory miejskie odbyły się w 1866 roku. Pierwszym burmistrzem miasta został Louis Diebel z Krapkowic, a przewodniczącym rady miejskiej – Richard Holtze, doktor medycyny, znany filantrop i współzałożyciel loży wolnomularskiej, późniejszy poseł. W dwa lata po uzyskaniu praw miejskich, w 1867 r., wśród liczącej blisko 5 tys. populacji Katowic było 70% katolików, 18% ewangelików i 12% Żydów.
Okres I wojny światowej okazał się dla Katowic czasem paradoksalnie bardzo pomyślnym, przede wszystkim ze względu na dobrą koniunkturę w hutnictwie żelaza. Po zakończeniu działań wojennych, w okresie formowania się państwa polskiego, w latach 1919–1921 wybuchły trzy powstania śląskie. Pierwsze dwa powstania były odpowiedzią na represje i terror niemiecki, skierowany przeciwko ludności polskiej, wyrażając jednocześnie niezadowolenie z niemieckiej dominacji we władzach administracyjnych. Trzecie powstanie śląskie wybuchło w maju 1921 r. w proteście wobec niekorzystnego dla Polaków wyniku plebiscytu, zorganizowanego zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego i mającego przesądzić o losie Górnego Śląska — 59,6% głosujących opowiedziało się za Niemcami, a wśród mieszkańców Katowic jeszcze więcej, bo 85,4%. Ostatecznie w 1922 r. w Genewie podpisano konwencję w sprawie podziału Śląska, w wyniku której Katowice znalazły się na obszarze przyłączonym do Polski. 20 czerwca 1922 r. wojska polskie wkroczyły na Śląsk, a polskie władze przejęły powiat katowicki. Miasto stało się wówczas stolicą autonomicznego województwa śląskiego i siedzibą Sejmu Śląskiego oraz Górnośląskiej Komisji Mieszanej. Po 1922 r. wiele osób pochodzenia niemieckiego, w tym także wielu Żydów uważających się za obywateli niemieckich, opuściło Katowice.
W okresie międzywojennym, m. in. wskutek masowego osiedlania się w mieście Polaków z innych rejonów kraju, liczba mieszkańców podwoiła się. Katowice rozwijały się wówczas nie tylko jako ośrodek przemysłowy, ale także jako ważne centrum naukowe, kulturalne i religijne, m.in. w 1929 r. powołano Muzeum Śląskie. W 1925 r. papież Pius XI erygował diecezję śląską (katowicką, od 1992 r. — archidiecezja).
W 1939 r., po zajęciu miasta przez wojska niemieckie, Katowice wraz z całym województwem śląskim zostały wcielone do III Rzeszy, a w grudniu 1940 r. stały się stolicą niemieckiej Prowincji Górnośląskiej (Gau Oberschlesien).
Katowice zostały zdobyte przez Armię Czerwoną 27.01.1945 roku. Towarzyszyło temu splądrowanie i spalenie części kamienic przy Rynku, a wielu mieszkańców miasta wywieziono do sowieckich kopalń w Workucie i Donbasie.
7 marca 1953 r. zmieniono nazwę Katowic na Stalinogród, jednakże już w grudniu 1956 r., przywrócona została pierwotna, historyczna nazwa miasta.
W powojennej Polsce Katowice pozostały stolicą województwa śląskiego (1950–1998 — katowickiego). Umocniła się rola miasta jako centrum życia naukowego i kulturalnego regionu, m.in. od 1968 r. powstał Uniwersytet Śląski.
Bibliografia
- Dzieje Katowic (1299–1945), red. J. Starnawska, Katowice 1990.
- Katowice 1865–1945. Zarys rozwoju miasta, red. J. Szaflarski, Katowice 1978.