Przypuszcza się, że Żydzi mogli uzyskać przywilej na osiedlanie się w Markuszowie wkrótce po lokacji miasta, tj. w połowie XVI wieku, choć najstarsze zachowane wzmianki źródłowe dotyczące mieszkających tu Żydów pochodzą dopiero z lat 30. XVII wieku. W 1661 r. wśród 208 mieszkańców płacących podatek wymieniano 9 Żydów.

W 1681 r. markuszowscy Żydzi uzyskali przywilej na wybudowanie synagogi. Wśród licznych przywilejów nadanych mieszkańcom miasta przez króla Jana III Sobieskiego w 1686 r. znalazły się także przywileje dla miejscowej społeczności żydowskiej. Choć istnienie synagogi dokumentowane jest dopiero od 1799 roku, to, że co najmniej od 1766 r.[1.1] istniała tu samodzielna gmina, pozwala przypuszczać że w tym okresie funkcjonowała tu już zapewne bożnica oraz kirkut. Źródła archiwalne z XVIII w. wskazują na istnienie w Markuszowie „miasta żydowskiego” oraz „rynku żydowskiego”, rozwijających się w południowo-wschodniej części miasteczka. Podobnie jak w wielu innych ośrodkach, ludność żydowska w Markuszowie zajmowała się głównie handlem i rzemiosłem.

Od drugiej połowy XIX w. w Markuszowie zauważyć można dynamiczny przyrost mieszkańców pochodzenia żydowskiego. W 1861 r. w mieście mieszkało 826 osób, w tym 387 Żydów (46%). W 1885 r. liczba mieszkańców wzrosła do 1256 osób, w tym 672 Żydów (53%). Wytyczono wówczas nowy kirkut, w 1855 r. w wzniesiono drugą bożnicę (lub dom modlitwy). W tym okresie w mieście powstał kompleks stawów, a na ich wschodnim obrzeżu powstało żydowskie przedmieście zwane Łachy.

Pod koniec XIX w. w Markuszowie znaczącą pozycję zaczął zdobywać ruch chasydzki, a w 1916 r. Abraham Mosze Weintraub założył w Markuszowie miejscową „dynastię”. Jeszcze przed I wojną światową w mieście działały ugrupowania syjonistyczne, których aktywność znacznie wzrosła w okresie międzywojennym. W 1909 r. Markuszów liczył 2216 mieszkańców, w tym 1321 Żydów (59%).

Na początku lat 20. XX w. Żydzi stanowili ponad 54% mieszkańców Markuszowa. Zamieszkiwali głównie w centrum osady. Pod zarządem gminy znajdowała się synagoga, dom modlitwy, stary (nieczynny) i nowy kirkut, a także mykwa i rzeźnia rytualna[1.2]. Przy gminie działało bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, a także inne organizacje dobroczynne. W mieście działały partie i organizacje polityczne, m.in. oddział syjonistycznej partii ortodoksów Mizrachi[1.3]. W 1930 r. urząd rabina w Markuszowie pełnił J. Rubinsztejn, sekretarzem gminy był A. Ejdejsztejn, dozorcą bożnicy i cmentarza – A. Goldsztajn, natomiast rzezakiem – Ch. Goldsztajn.

W okresie międzywojennym sytuacja ekonomiczna mieszkańców osady, w tym także ludności żydowskiej była trudna, m.in. ze względu na zniszczenie miasta w czasie I wojny światowej oraz postępujący kryzys ekonomiczny, któremu towarzyszył wzrost nastrojów antysemickich. Tuż przed wybuchem II wojny światowej w Markuszowie mieszkało około 2 tys. Żydów, stanowiąc około 66% populacji ośrodka.

Po wybuchu II wojny światowej miasto zostało zbombardowane przez lotnictwo niemieckie. Centralna część osady, która była zamieszkiwana głównie przez ludność żydowską uległa niemal całkowitemu zniszczeniu. W czasie okupacji Niemcy zniszczyli też dzielnicę żydowską położoną w południowo-wschodniej części Markuszowa, wraz z synagogą i kirkutem.

Wkrótce po zajęciu miasta przez Niemców, pod koniec 1939 r., powołany został Judenrat, a w maju 1941 r. utworzono getto. W kwietniu 1942 r. ok. 500 Żydów – głównie osoby starsze i chore – wywieziono do obozu zagłady w Sobiborze. W ich miejsce do getta wsiedlono dużą grupę uchodźców ze Słowacji, tak iż w getcie znalazło się wówczas łącznie ok. 1,5 tys. osób. 8 maja 1942 r. po zapowiedzi kolejnej akcji „deportacyjnej”, z miasta uciekła pewna grupa Żydów, jednakże większość z nich została schwytana i rozstrzelana, pozostałych wywieziono następnego dnia do obozu w Sobiborze.

W okolicach miasta działały trzy grupy żydowskich partyzantów uformowane przez 50 Żydów zbiegłych z Markuszowa, jednak wszyscy zostali ostatecznie schwytani przez Niemców i rozstrzelani.

Nota bibliograficzna

• Dąbrowski R., Mniejszości narodowe na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, Kielce 2007.
• Hurbana u-gevurata shel ha-ayara Markuszow, red. D. Shtokfish, Tel Awiw 1955.
• Kubiszyn M., Markuszów, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011, ss. 278–281.
• Łowczak S., Burzliwa historia Markuszowa, Markuszów 2001, s. 60.
• Markuszów, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 797.
• Przesmycka E., Przeobrażenia zabudowy i krajobrazu miasteczek Lubelszczyzny, Lublin 2001, s. 277;
• Teodorowicz-Czerpińska J., Markuszów. Studium historyczno-urbanistyczne, Lublin 1984 [maszynopis].
• Trzciński A., Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990.