Pierwsze historyczne wzmianki o obecności Żydów w okręgu oławskim pochodzą z początku XIV wieku. W 1337 r. książę śląski Bolko podarował królowi czeskiemu Janowi miasto Wiązów w powiecie oławskim, a w akcie darowizny wspomniano zamieszkujących tam Żydów. W 1353 r. wiadomo o pobycie w Oławie Żydówki Racheli, która osiedliła się tam wraz z dziećmi, rodzeństwem i służbą domową. W dokumentach wrocławskich widnieje imię innej oławskiej Żydówki Goldy, która w 1357 r. osiedliła się we Wrocławiu. Taką też datę jako początek historii Żydów w Oławie podaje Marcus Brann. Prawdopodobnie w 1363 r. w mieście doszło do pogromu ludności żydowskiej. W tym samym roku Żydzi zostali wygnani z Oławy.

Ponownie Żydzi pojawili się w Oławie i regionie oławskim w XVII wieku. W 1623 r. byli dzierżawcami tutejszej mennicy. W 1663 r. podoławska miejscowość Baumgarten (obecnie część Oławy) stała się schronieniem dla Żydów morawskich, którzy uciekali przed niepokojami wojennymi. W XVII w. Żyd Hirschel Joseph był dzierżawcą wyszynku wódki w Księstwie Wołowskim i na terenie miasta Oława. Istotną rolę w rozwoju osadnictwa żydowskiego w Oławie odegrał książę Jakub Ludwik Sobieski – syn króla Jana III Sobieskiego, który w latach 1691–1734 przebywał w Oławie wraz ze swym dworem i był znanym protektorem Żydów.

Żydzi ponownie zaczęli się osiedlać w Oławie pod konieć XVIII wieku. Najwcześniej w mieście zamieszkała żydowska rodzina Steinmannów, którą źródła historyczne wymieniają już w 1787 roku. Jako pierwszy koncesję osadniczą otrzymał Samuel Baruch Steinmann, który szybko podjął działania zmierzające do uzyskania zgody na osielenie dla jego syna. Rada Miejska w Oławie zgodziła się na to, ale pod pewnymi warunkami związanymi z zabezpieczeniem przed konkurencją żydowską.

W 1809 r. w mieście było już 21 Żydów. Pierwsi żydowscy osadnicy pochodzili z pobliskich gmin – Brzegu, Kluczborka i Oleśnicy, a także z terenu Górnego Śląska.

Gmina Żydowska w Oławie powstała w 1817 r., a z 1850 r. pochodzi jej pierwszy statut. Początkowo została włączona do drugiego Okręgu Synagogalnego z siedzibą w Brzegu, a w 1863 r. utworzono Okręg Synagogalny w Oławie, który objął swoim zasięgiem powiat oławski oraz miasta Oławę i Wiązów. Nie była to liczna gmina żydowska – najwięcej Żydów mieszkało w Oławie w 1861 r., i było to 210 osób.

Żydzi oławscy nigdy nie wybudowali własnej synagogi – nabożeństwa odbywały się w domu modlitwy, który mieścił się w wynajmowanym lokalu, znajdującym się przy Piastenplatz, w przybudówce Zamku Piastowskiego, naprzeciwko koszar i obok kościoła. Obiekt ten użytkowano aż do 1933 roku.

Od 1880 r. liczebność Żydów zaczęła spadać wskutek procesów migracyjnych. W połowie lat 20. XX w. było już w mieście zaledwie 46 Żydów.

W 1933 r. oławska Gmina Synagogalna liczyła 40 członków, w tym 13 rzeczywistych. Na czele gminy stał Adolf Gruschka, a w skład zarządu wchodzili Georg Jonas i Georg Striem. Gmina obejmowała swoim zasięgiem także Wiązów (Wansen), gdzie wówczas mieszkało 9 Żydów. Przy gminie prowadzono ubój rytualny.

Po dojściu Hitlera do władzy sytuacja Żydów w Oławie uległa znacznemu pogorszeniu. Już w 1933 r. przystąpiono do ograniczania praw publicznych ludności żydowskiej. Na podstawie ustawy o reorganizacji kadry urzędniczej z 07.04.1933 r. Żydów wyeliminowano ze służby państwowej. Podobne ograniczenia zastosowano w stosunku do przedstawicieli wolnych zawodów (adwokatów, rzeczników patentowych i podatkowych), a następnie lekarzy i studentów. Ponadto rozpoczęto bojkot żydowskich przedsiębiorstw, sklepów, towarów, a także kancelarii adwokackich i gabinetów lekarskich. W 1935 r. weszły w życie ustawy norymberskie, którym przyświecał zasadniczy cel – usankcjonowanie nierówności prawnej opartej na kryteriach „krwi i rasy”. Na ich podstawie Żydzi zostali całkowicie zdeklasowani w swoich dotychczasowych prawach. Podjęto także eliminację przedstawicieli społeczności żydowskiej z życia gospodarczego poprzez odpowiednie zarządzenia ministerialne, których realizacją zajęły się władze miejskie. Sklepy i przedsiębiorstwa miały zostać skonfiskowane i przekazane w ręce nowych aryjskich właścicieli.

W 1938 r. na podstawie rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych wprowadzono dla Żydów obowiązek przyjęcia dodatkowych – typowo żydowskich – imion. Kobiety musiały przybrać imię Sara, a mężczyźni – Israel. Od 1940 r. utrudniano im również wynajem lokali mieszkalnych, natomiast od 1941 r. – korzystanie ze środków transportu publicznego oraz podróżowanie, na które potrzebne było specjalne policyjne zezwolenie. W 1941 r. dodatkowo wprowadzono oznakowanie osób pochodzenia żydowskiego gwiazdą Dawida.

W czasie Nocy Kryształowej, z 09 na 10.11.1938 r., zniszczony został dom modlitwy oraz dwa żydowskie sklepy. Od 1938 r. część oławskich Żydów zdołała wyemigrować – pozostali podzielili los swoich współwyznawców z Dolnego Śląska. W 1940 r. rozpoczęły się pierwsze deportacje z rejencji wrocławskiej. Kilkoro Żydów z Oławy zostało wywiezionych do Wrocławia, a stamtąd do obozów przejściowych dla dolnośląskich Żydów w Grüssau (Krzeszów). Do Grüssau (Krzeszów) trafili Dorothea Berg i Georg Liebermann. Następnie wywieziono ich do Theresienstadt. W obozie przejściowym w Riebnig (Rybna) przebywała m.in. Margarete Lemberg, która 30.08.1942 r., w ramach tzw. V akcji deportacyjnej, została wywieziona do Theresienstadt. Theresienstadt jednakże nie było jedynym miejscem, do którego trafiali dolnośląscy Żydzi. Wielu z nich zostało deportowanych z Berlina lub Wrocławia do Auschwitz lub na wschód – do Rygi, Kowna czy innych miejsc Zagłady. Pochodząca z Oławy Paula Blum została deportowana z Wrocławia do getta w Izbicy, gdzie zmarła 13.04.1942 roku. Z kolei urodzony w Oławie Kurt Ehrlich trafił do getta w Łodzi z Berlina (zmarł 09.03.1942)[1.1].

Bibliografia

• Führer durch die Jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932–1933, red. B. Schlesinger, Berlin 1933, s. 95.
• Konieczny A., Tormersdorf, Grüssau, Riebnig. Obozy przejściowe dla Żydów Dolnego Śląska z lat 1941–1943, Wrocław 1997.
• Oelsner L., Schlesische Urkunden zur Geschichte der Juden in Mittelalter, Wien 1864.
• Ohlau, [w:] Encyclopedia of Jewish Life Before & During Holocaust, red. G. Wigoder, S. Spector, t. 2, New York 2001, s. 931.
• Ohlau (Schlesien), [w:] Alicke K.-D., Lexikon der jüdischen Gemeinden im deutschen Sprachraum, t. 3, Gütersloh 2008, szp. 3197–3198.
• Oława. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowski, Wrocław – Oława 2004.
• Rosenthal F., Najstarsze osiedla żydowskie na Śląsku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1960, nr 34.