Społeczność żydowska zamieszkiwała Oleśnicę już na początku XIV wieku. Pierwsza wzmianka o Żydach w mieście pochodzi z 1329 r., kiedy to książę oleśnicki Konrad I potwierdził prawo sprowadzania ich do swego księstwa. Natomiast pierwszym znanym z imienia oleśnickim Żydem był Michał, o którym wspomniano w 1398 roku[1.1]. W Oleśnicy osiedlali się przede wszystkim zamożni Żydzi związani z książętami oleśnickimi[1.2].

Samodzielna gmina żydowska została założona w 1389 r., a działała do 1453 r. przy wsparciu księcia Konrada II. Jej liczebność nie jest znana. Żydzi oleśniccy mieli synagogę, o której pierwsza wzmianka pochodzi z ok. 1420 roku. Właśnie w jej okolicy zamieszkiwali wówczas oleśniccy Żydzi. Mieli oni również rytualną rzeźnię, szkołę i osobną furtę w murach miejskich. Nie wiadomo, w którym miejscu znajdował się wówczas cmentarz.

W 1453 r. oleśnickich Żydów oskarżono o zbezczeszczenie hostii, w wyniku czego wszystkich wypędzono z miasta. Jednakże brak oficjalnego zakazu osadnictwa żydowskiego umożliwił im szybki powrót do miasta. W 1495 r. Henryk I Podiebrad potwierdził prawo do przebywania Żydów w Oleśnicy. I już na samym początku XVI w. gmina żydowska odrodziła się. W tym okresie miasto stało się ośrodkiem drukarstwa żydowskiego. Na szczególną uwagę zasługuje Chaim Schwarz z Pragi (znany też jako Chaim ben Dawid Szachor), który wraz ze swoim wspólnikiem – Dawidem ben Jonatanem – założył w Oleśnicy drukarnię, a w 1530 r. wydrukował Pięcioksiąg Mojżesza – najstarszy z notowanych druków oleśnickich i pierwszy hebrajski druk na terenie Śląska, Czech i Niemiec. Jego drukarnia prawdopodobnie mieściła się w przybudówce oleśnickiej synagogi. Innym żydowskim drukarzem działającym w Oleśnicy w XVI w. był Samuel Helicz (Halicz) spod Krakowa, który w 1534 r. wydrukował w Oleśnicy hebrajski modlitewnik i prawdopodobnie nowe wydanie Pięcioksięgu.

Jednak spokojne życie Żydów w Oleśnicy nie trwało długo. W 1535 r. huragan zniszczył wiele domów, a także wieżę synagogi. Żydów – jako domniemanych sprawców kataklizmu – po raz kolejny wypędzono wówczas z miasta. Okres wygnania nie był jednak długi – w latach 1555–1575 w mieście funkcjonowała gmina żydowska. W 1575 r. po raz kolejny nakazano Żydom opuszczenie Oleśnicy – tym razem na niemal dwieście lat. Na miejscowy targ zjeżdżali jednak kupcy żydowscy. Wiadomo również, że Żydzi dostarczali srebro oraz miedź, niezbędne do bicia oleśnickiej monety.

Społeczność żydowska odrodziła się w Oleśnicy dopiero kiedy księstwo znalazło się we władaniu Prus w 1750 roku. W 1758 r. w mieście odnotowano 24 osoby pochodzenia żydowskiego. W 1812 r. edykt emancypacyjny wprowadził równouprawnienie Żydów w handlu i dostępie do urzędów, w wyniku czego stali się równoprawnymi mieszkańcami miasta.

W 1817 r. Żydzi oleśniccy formalnie utworzyli gminę. Mniej więcej w tym czasie powstał cmentarz, a kilka lat później wybudowała nową synagogę. W 1847 r. król Prus wydał prawo regulujące zasady działalności gmin wyznaniowych żydowskich w całym państwie. Od tego czasu w Oleśnicy zaczęła funkcjonować gmina synagogalna (Synagogen-Gemeinde), do której należeli Żydzi zamieszkali w obrębie granic miasta. Od ok. 1860 r. gmina utrzymywała własnego rabina[1.3]. W drugiej połowie XIX w. liczba ludności żydowskiej w Oleśnicy zwiększała się, żeby w 1880 r. osiągnąć najwyższą wartość – 330. W kolejnych latach Żydów zaczęło ubywać.

Do najbardziej znaczących osobistości oleśnickiej gminy żydowskiej należał Bielschowsky – radny miejski i potentat gospodarczo-finansowy – właściciel banku, młynów, spichlerzy i sklepów. Wielu żydowskich mieszkańców miasta było właścicielami sklepów (rodzina Tockussów), hoteli i firm. Na początku XX w. Oleśnica stała się siedzibą rabinatu.

W 1933 r. Gmina Synagogalna w Oleśnicy liczyła 120 członków. Na jej czele stał Wilhelm Kassel, a w skład zarządu wchodziło 9 osób, m.in. Carl Tockuss i Max Schwenk. Posługę duchową sprawował rabin dr Wahrmann, któremu podlegały także inne dolnośląskie gminy synagogalne. Dla członków gminy prowadzony był ubój rytualny, którym zajmował się Leo Wolff.

Po dojściu Hitlera do władzy sytuacja Żydów w Oleśnicy uległa znacznemu pogorszeniu. Już w 1933 r. przystąpiono do ograniczania praw publicznych ludności żydowskiej. Na podstawie ustawy o reorganizacji kadry urzędniczej z 07.04.1933 r. Żydów wyeliminowano ze służby państwowej. Podobne ograniczenia zastosowano w stosunku do przedstawicieli wolnych zawodów (adwokatów, rzeczników patentowych i podatkowych), a następnie lekarzy i studentów. Ponadto rozpoczęto bojkot żydowskich przedsiębiorstw, sklepów, towarów, a także kancelarii adwokackich i gabinetów lekarskich. W 1935 r. weszły w życie ustawy norymberskie, którym przyświecał zasadniczy cel – usankcjonowanie nierówności prawnej opartej na kryteriach „krwi i rasy”. Na ich podstawie Żydzi zostali całkowicie zdeklasowani w swoich dotychczasowych prawach. W tym samym roku doszło w Oleśnicy do antysemickich wystąpień – 16 sierpnia 1935 r. odbyły się demonstracje na oleśnickim Rynku przed sklepem Carla Zweiga, składem skór Friedländera i destylatornią Schwenka. Okna wszystkich sklepów należących do Żydów zamalowano smołą[1.4].

W 1938 r., na podstawie rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych wprowadzono dla Żydów obowiązek przyjęcia dodatkowych – typowo żydowskich – imion. Kobiety musiały przybrać imię Sara, a mężczyźni – Israel. Podjęto także eliminację przedstawicieli społeczności żydowskiej z życia gospodarczego poprzez odpowiednie zarządzenia ministerialne, których realizacją zajęły się władze miejskie. Sklepy i przedsiębiorstwa miały zostać skonfiskowane i przekazane w ręce nowych „aryjskich” właścicieli. Od 1940 r. utrudniano im również wynajem lokali mieszkalnych, natomiast od 1941 r. – korzystanie ze środków transportu publicznego oraz podróżowanie, na które potrzebne było specjalne policyjne zezwolenie. W 1941 r. dodatkowo wprowadzono oznakowanie osób pochodzenia żydowskiego gwiazdą Dawida.

Z 9 na 10 listopada 1938 r., w czasie Nocy Kryształowej, w Oleśnicy spalono synagogę i zdewastowano sześć sklepów żydowskich[1.5].

Niektórzy przedstawiciele oleśnickiej społeczności żydowskiej zdołali wyemigrować – pozostali podzielili los swoich współwyznawców z Dolnego Śląska. W 1940 r. rozpoczęły się pierwsze deportacje z rejencji wrocławskiej. Kilkoro Żydów z Oleśnicy zostało wywiezionych do Wrocławia, a stamtąd do obozów przejściowych dla dolnośląskich Żydów w Tormersdorf (Prędocice). Tam trafiły Elise Cohn, Rosa Lewinski i Meta Mendel, które następnie 30.08.1942 r., w ramach tzw. V akcji deportacyjnej, zostały wywiezione do Theresienstadt. W obozie przejściowym w Grüssau (Krzeszów) przebywała m.in. Marie Cohn, którą 03.05.1942 r. deportowano do nieznanego obozu „na wschodzie”, a w obozie Riebnig (Rybna) – Laura Höhl i Amalie Rosenthal. Obie zostały wywiezione w 1942 r. do Theresienstadt[1.6]. Theresienstadt jednakże nie był jedynym miejscem, dokąd trafiali dolnośląscy Żydzi.

W źródłach niemieckich dokumentujących historię ofiar Zagłady zachowały się informacje o losach kilkorga z oleśnickich Żydów. Isidor Dzialoszynski został deportowany do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, a następnie do Dachau, gdzie zginął 19.03.1942 roku. Salo Friedländer i Erich Maas zostali deportowani do obozu zagłady Auschwitz, Ilse Hildegard Helene Herrnstadt w 1942 r. została wywieziona z Wrocławia do getta w Theresienstadt, gdzie zginęła 21.07.1943 roku. Wilhelm Pick w 1939 r. został deportowany do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, gdzie zginął 16.03.1941 roku. Natan Proskauer został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen i tam zginął 15.08.1941 roku. Dora Dorothea Schwenk (z d. Sochaczewski) została deportowana do obozu zagłady Auschwitz, gdzie zginęła 05.01.1943 roku.[1.7].

Wiadomo, że w pod koniec 1942 r. w Oleśnicy mieszkało jeszcze 4 Żydów, którzy żyli w tzw. związkach mieszanych. Po II wojnie światowej życie żydowskie w Oleśnicy nie odrodziło się.

Bibliografia

• Oels (Schlesien), [w:] Alicke K.-D., Lexikon der jüdischen Gemeinden im deutschen Sprachraum, t. 3, Gütersloh 2008, szp. 3197-3198.
• Zimmermann F. A., Beiträge zur Beschreibung von Schlesien, t. 4, Brieg 1785.