Żydzi osiedlili się w Przedborzu prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku. Z przywileju króla Władysława IV z 1634 r., wynika że była tu już bóżnica i cmentarz. Kolejne przywileje otrzymali Żydzi od króla Augusta III w 1745 roku. Potwierdził je w listopadzie 1765 r. król Stanisław August Poniatowski. W grudniu 1765 r. król udzielił Żydom przedborskim sześciomiesięcznego moratorium na spłatę długów[1.1].

W 1780 r. na prośbę Polaków i Żydów król Stanisław August Poniatowski wysłał do Przedborza komisję, gdyż w wyniku pożaru „nie mogą oni wywiązać się z zaciągniętych długów”[1.2]. Komisja miała pogodzić wierzycieli i dłużników.

W 1827 r. mieszkało tu 2170 osób, w 1863 r. – 4738. W mieście były 292 domy, więc na jeden dom przypadało ponad 15 osób[1.3]. Biorąc pod uwagę, że domy były w większości parterowe, zagęszczenie musiało być bardzo duże. Przeważało budownictwo z cegły i kamienia. Przestrogą dla mieszkańców był pożar z 1834 r., który strawił większość budynków z drewna.

Pod koniec XVIII w. w Przedborzu przebywał jako rabin Leib Halpern. Po kilku latach udał się on do Opatowa, a następnie do Sochaczewa, gdzie również pełnił funkcje rabina. Wśród jego uczniów w Przedborzu byli Jaakow Icchak ben Aszer znany później jako Święty Żyd z Przysuchy, a także Izajasz z Przedborza zwany Weltfreid („Szczęście Świata”), uczeń Widzącego z Lublina[1.4].

W latach 40. XIX w. rabinem mianowany został Emanuel Weltfried. Po jego śmierci w 1865 r. wybrano Abrama Moszka Welfrieda, ucznia Szaji Mendelsohna w Wieniawie i Radomiu[1.5].

W 1910 r. Przedbórz liczył 8043 mieszkańców, w 1921 r. – 5885 mieszkańców, w 1931 r. – 6787 mieszkańców[1.6]. Podczas spisu w 1921 r. było tu 2128 Polaków i 3749 Żydów, to jest 63,7% ogółu mieszkańców [1.7]. Na przełomie lat 1937–1938 mieszkało tu 7 tys. osób, z czego 4,5 tys. to Żydzi. Zamieszkiwali głownie teren starego miasta, to jest rynek i kilka przyległych ulic[1.8].

Na początku II Rzeczpospolitej gminę w Przedborzu uznano za „wielką”. Władze gminy liczyły 12 osób. W pierwszej połowie lat 20. XX w. zarządzali gminą: Zygmunt Tyberg, Szaja Grynblat, Aron Cukier, Zalcman Szpiro, Szmul Dawid Gotesman, Szyja Niepamiętny, Szlama Rubin, Abram Hersz Landau, Aron Kupferminc, Emanuel Woliński, Jankiel Mały, Jakub Szlama. Wszyscy określili się jako bezpartyjni[1.9].

Zachowany budżet gminy żydowskiej z 1927 r. wskazuje, że liczono na ściągnięcie od ludności sumy 34 541 zł. Na sytuację finansową gminy rzutował fakt, iż zaległości z poprzednich lat sięgały sumy 18 225 zł, to jest połowy budżetu[1.10]. Funkcję rabina pełnił wówczas ortodoks Nusyn Dawid Grynbaum, kantorem był Moszek Halper. Na stanowisko rabina N. D. Grynbaum został wybrany jeszcze przed I wojną światową, ale oficjalnie zatwierdzony został dopiero w 1931 roku[1.11]

Na przełomie lat 20. i 30. XX w. gmina była właścicielem dwóch synagog o wartości ogólnej 150 tys. zł, dwóch budynków szkolnych wartości 50 tys. zł, dwóch łaźni parowych oraz cmentarza o powierzchni 4 mórg[1.12]. Kontroler ze starostwa pisał: „Synagoga jest zabytkiem historycznym, znajduje się w dobrym stanie (...). Szkoła bóżnicza znajduje się w dobrym stanie, należałoby jedynie wewnątrz odświeżyć i sień wybetonować. Są dwie łaźnie, jedna w Przedborzu, druga na przedmieściu Widoma. Pierwsza znajduje się w stanie złym i wymaga gruntownego remontu”[1.13].

Na początku, II wojny światowej, we wrześniu 1939 r. w Przedborzu doszło do walk oddziałów polskich z armią niemiecką. Miasto zostało poważnie zniszczone. Szczególnie ucierpiało środmieście, gdzie większość budynków była własnością ludności żydowskiej. Centrum zostało bowiem niemal zrównane z ziemią. Spłonęła synagoga oraz dom rabina.

Zaraz po zajęciu przez Niemców Przedborza zaczęło się prześladowanie Żydów. Niemieccy żołnierze kilkakrotnie otwrzyli ogień do bezbronnego tłumu. W kilku łapankach aresztowano kilkunastu przedstawicieli społeczności żydowskiej i wysłano do obozu pracy w Częstochowie. Również na miejscu, w Przedborzu, Żydzi byli zmuszani do pracy, m.in. przy naprawie mostu. Rozstrzelano także kilku Żydów za przemyt żywności (m.in. Kleinman, Marmelstein ze wsi Czermno i Weitzenblit)[1.1.4]. Przewodniczącym utworzonego przez Niemców Judenratu został Awigdor Tannenbaum, przed wojną handlarz drewna i właściciel restauracji, a także przywódca przedborskich syjonistów-rewizjonistów.

W styczniu 1940 r. Niemcy utworzyli getto, w którym zgromadzili około 4,6 tys. Żydów. Początkowo nie miało ono charakteru zamknętego. Dopiero pod koniec 1941 r. albo na początku 1942 r. zostało odcięte od reszty miasta. Getto zostało ulokowane w dzielnicy Widawa. Była to, oprócz śródmieścia, druga dzielnica przedwojennego Przedborza, którą Żydzi zamieszkiwali najliczniej[1.1.8].

9 października 1942 r. Niemcy przeprowadzili akcję likwidacji getta. Wszystkich Żydów przepędzono pieszo do getta w Radomsku (32 km). W trakcie przemarszu, we wsi Granica, część z nich chciała uciec. Większość osób z tej grupy została złapana i zastrzelona. Pozostali trafili do getta w Radomsku. Następnie wraz z mieszkańcami radomszczańskiego getta trafili do niemieckiego nazistowskiego ośrodka zagłady w Treblince[1.14].

Po zakończeniu wojny, w 1945 r. dziewięciu Żydów powróciło do Przedborza i zamieszkało w budynku dawnej restauracji Żyda Wyszyńskiego. Na przełomie 1945 i 1946 r. zostali napadnięci przez członków podziemia. Związanych wywieziono samochodem ciężarowym do lasu w Radoszycach, gdzie ich rozstrzelano. Przywódcą zbrodniarzy był niejaki Dowski. Wśród ofiar znaleźli się: Leizer Lizband lub Liwerant, Lejbel Schwartz i jego żona, Bezalel Wyszyński, Chaim Aleksandrowicz i Lipmanowicz[1.1.4].

Nota bibliograficzna

• Przedbórz, [w:] Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, Volume I (Poland). Pinkas Hakehillot Polin, Jerusalem 1976, ss. 206–208.
• Przedbórz, [w:] The Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. II, New York 2001, s. 1032.
• Przedbórz, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, t. II, Jerusalem 2009, s. 616.