Cmentarz żydowski w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51, zwany przed wojną cmentarzem przy ul. Gęsiej, powstał z inicjatywy warszawskiej gminy żydowskiej w 1806 roku. Chronologicznie jest trzecią (po cmentarzu założonym w okolicach Starego Miasta w XV w. i tzw. kirkucie praskim założonym na Bródnie w 1780 r.) żydowską nekropolią Warszawy. 

W 1806 r. powołano bractwo pogrzebowe, Chewra Kadisza, które miało zarządzać terenem cmentarza. Pierwszy pochówek miał tu miejsce dopiero pod koniec 1806 roku. Pochowano wówczas Nachuma syna Nachuma z Siemiatycz, zm. 25 miesiąca kislew 5567 / 6 grudnia 1806 roku. Jego nagrobek nie zachował się do naszych czasów. Natomiast najstarszy nagrobek, który możemy obecnie obejrzeć należy do Sary, córki Eliezera, zmarłej 8 września 1807 roku.

Od początku istnienia cmentarz przy ul. Gęsiej, z powodu wysokich opłat, był miejscem pochówku osób zamożniejszych, podczas gdy biedota grzebała swoich zmarłych na cmentarzu praskim. Mimo to dosyć szybko teren cmentarza zrobił się za mały. Jego obszar sukcesywnie powiększano, dokupując pobliskie grunty (1824, 1840, 1848). Od 1885 r. oficjalnie ustalono, że bezpłatne pochówki miały się odbywać na Pradze. Mimo tej regulacji już po I wojnie okazało się, że cmentarz jest przepełniony. Zaczęto wówczas stosować system nasypów, czyli metrowych warstw ziemi nawożonych na stare, min. 50-letnie groby.

W 1826 r. na terenie cmentarza rozpoczęto budowę pierwszego domu przedpogrzebowego. Obiekt ten został zniszczony w czasie powstania listopadowego w 1831 roku. Odbudowano go w 1832 r., a w 1854 r. poddano rozbudowie. W latach 1877–1878 wzniesiono okazały budynek według projektu Adolfa Schimmelpfenniga, w którego centralnej części umieszczono synagogę, a w bocznych – oddzielne domy pogrzebowe dla mężczyzn i kobiet. Przed budynkiem zainstalowano studzienkę.

Od połowy XIX w. na cmentarzu sadzono drzewa. Działała nawet specjalna szkółka ogrodnicza, która hodowała rośliny przeznaczone specjalnie na cmentarz. Cały teren nekropolii w drugiej połowie XIX w. otoczono drewnianym parkanem, który w okresie międzywojennym zastąpiono ceglanym murem. Teren grzebalny został podzielony na kwatery męskie i żeńskie oraz część ortodoksyjną i reformowaną.

W okresie II wojny światowej cmentarz stał się miejscem pochówku tysięcy osób zmarłych lub zabitych w getcie warszawskim. Specjalne ekipy zabierały zwłoki z ulic i domów. Następnie ciała były przewożone na cmentarz i grzebane w ogromnej, zbiorowej mogile. Na cmentarzu Niemcy dokonywali czasami egzekucji. Jednocześnie nekropolia służyła mieszkańcom getta jako punkt przerzutowy żywności szmuglowanej z tzw. aryjskiej strony. Cmentarz był także miejscem, gdzie ukrywali się Żydzi. Do czasów obecnych zachował się wykopany w grobie schron, w którym jedna z żydowskich rodzin przeżyła wojnę.

W odróżnieniu od innych cmentarzy wolska nekropolia nie została całkowicie zniszczona przez okupanta. Niemcy wysadzili w powietrze tylko dom przedpogrzebowy z synagogą. Do kolejnych dewastacji doszło w sierpniu 1944 r., kiedy to na terenie cmentarza toczyły się walki pomiędzy powstańcami i oddziałami niemieckimi.

Po wyzwoleniu Warszawy w 1945 r., cmentarz przez wiele lat zarastał roślinnością, a nagrobki niszczały. Był miejscem spotkań osób z marginesu społecznego. W latach 60. XX w. władze miasta planowały przeprowadzić przez najstarszą część cmentarza szeroką ulicę. Plany te nie zostały jednak zrealizowane. Z czasem na cmentarzu rozpoczęły się prace porządkowe prowadzone m.in. przez dozorców: Pinkusa Szenicera i jego syna Bolesława, Fundację Nissenbaumów, Gminę Wyznaniową Żydowską oraz Społeczny Komitet Opieki Nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej. Od 2010 r. w prace porządkowe włączył się też Ochotniczy Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. Józefa Rajnfelda.  

W wyniku procesu restytucji od 05 lutego 2001 r. cmentarz należy do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie i nadal służy do celów grzebalnych. Zajmuje powierzchnię ok. 33,5 ha i zaliczany jest do największych na świecie. Szacuje się, że pochowano na nim ok. 250 tys. osób, w tym ok. 100 tys. zmarłych i zamordowanych w getcie warszawskim. W ostatnich latach przeprowadzono prace inwentaryzacyjne, w wyniku których udało się zidentyfikować ponad 80 tys. macew.

Od 1 grudnia 1973 r. cmentarz znajduje się w rejestrze zabytków pod nr 874. W 2014 r. na mocy Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej cmentarz żydowski przy ul. Okopowej został uznany za pomnik historii, „Warszawa – zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach”.

Nekropolia żydowska na Woli stanowi wyjątkowo bogatą galerię sztuki sepulkralnej. Oprócz tradycyjnych macew i prostych w swej architekturze oheli, nad grobami zamożnych przedsiębiorców, kupców, działaczy politycznych i społecznych, a także artystów, zaczęto wznosić grobowce o wyszukanej formie i wysokich walorach artystycznych. Obok macew z piaskowca pojawiły się obeliski, sarkofagi i mauzolea z granitu czy marmuru, wykonywane przez mistrzów takich jak: Abraham Ostrzega (m.in. nagrobki Estery Pave, Jana Sieroty, Hersza Dawida Nomberga czy Mauzoleum Trzech Pisarzy), Szymon Kratka (m.in. nagrobek Józefa Jankielewicza), Feliks Rubinlicht (nagrobek Ester Rachel Kamińskiej) czy Henryk Kuna.

Wejście na cmentarz znajduje się przy ul. Okopowej, na wprost wylotu ul. Anielewicza (dawniej ul. Gęsiej). Za furtką, po lewej stronie znajduje się budynek administracji cmentarza oraz niewielki dom przedpogrzebowy. W biurze można ustalić lokalizację grobów oraz zakupić publikacje na temat nekropolii, między innymi szczegółowy plan cmentarza. Mężczyźni, którzy zapomnieli zabrać z sobą nakrycie głowy, mogą tu wypożyczyć kipę.

Tuż za budynkiem znajduje się osadzona na ceglanych słupach brama. Jest to oryginalna, wykonana przed wojną brama cmentarna, która została odrestaurowana w 1998 r. przez Fundację Cmentarza Żydowskiego „Gęsia” przy finansowym wsparciu Aricka i Laury Karwasserów. Na filarze umieszczono zdjęcie bramy wykonane w czasach Zagłady.

Cmentarz żydowski przy ul. Okopowej jest miejscem pochówku wielu wybitnych osób, które na trwałe zapisały się w historii Warszawy a nawet historii Polski. Odnajdziemy tam mauzolea oraz groby warszawskich przemysłowców (Lesserów, Bergsonów, Levy'ch, Wawelbergów, Fajansów), księgarzy oraz wydawców (Orgelbrandów, Glücksbergów, Merzbachów, Gabriela Centnerszwera, Jakuba Mortkowicza i in.), pisarzy (Icchaka Lejba Pereca, Sz. An-skiego, Jakuba Dinezona (kw. 44, rząd 1), Izaaka Meira Weissenberga (kw. 31, rząd 2), Hersza Dawida Nomberga (kw. 31, rząd 2), Lejba Najdusa (symboliczny nagrobek, kw. 31, rząd 1), lekarzy oraz naukowców (Chaima Zeliga Słonimskiego (kw. 71, rząd 11), Zygmunta Kramsztyka (kw. 52, rząd 10), Edwarda Flataua (kw. 10, rząd 3), Ludwika Zamenhofa (kw. 10, rząd 2), Samuela Dicksteina (kw. 20, rząd 9), Adiny Blady-Szwajger (kw. 12a, rząd 2) i in.), wybitnych rabinów (m.in. Izaaka Cylkowa (kw. 33, rząd 1), Izaaka Kramsztyka (kw. 26, rząd 10), Dow Bera Meiselsa (kw. 1, rząd 6), Abrama Hirsza Perelmutera (kw. 1, rząd 5), Samuela Poznańskiego (kw. 10, rząd 3f)), cadyków (m.in.  ze Zwolenia, Warki, Mogielnicy, Mszczonowa, Radzymina), historyków (Szymona Askenazego (kw. 10, rząd 6), Majera Bałabana (kw. 10, rząd 2), Szymona Datnera (kw. 10, rząd 5), Bernarda Marka (kw. 64, rząd 1), Mariana Małowista (kw. 2a, rz. 1) i in.), działaczy społecznych oraz politycznych (Ludwika Bergsona (kw. 1, rząd 3), Adama Czerniakowa (kw. 10, rząd 2), Marka Edelmana (kw. 12a, rząd 2), Leona Feinera (kw. 12a, rząd 4) i in.), artystów (Aleksandra Lessera (kw. 20, rząd 9), Józefa Seidenbeutla (kw. 71, rząd 2), Ester Rachel Kamińskiej (kw. 39, rz. 1), Chewela Buzgana (kw. 39, rz. 1), Abrahama Morewskiego (kw. 64, rząd 1) i in.).

Na cmentarzu przy Okopowej umieszczono także kwatery żołnierzy Wojska Polskiego, którzy zginęli podczas obrony Warszawy w 1939 roku. Pochowano tam również uczestników powstania w getcie w 1943 r. (rodzeństwo Błonesów, Polę Elster, Hersza Berlińskiego, Elijahu Erlicha). Wszystkich Żydów walczących na frontach II wojny światowej upamiętnia pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej. Niedaleko wejścia na cmentarz ustawiono Pomnik Pamięci Dzieci – Ofiar Holokaustu oraz Pomnik Janusza Korczaka.

Wybór 100 najważniejszych (naszym zdaniem) nagrobków i pomników z cmentarza przy ul. Okopowej znajdzie Czytelnik w zakładce Wirtualnego Sztetla – Pamięć w Kamieniu.

Spis macew z cmentarza żydowskiego na Woli jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_1 [dostęp: 05.08.2022].

Cmentarz można zwiedzać od poniedziałku do czwartku w godzinach 10.00–17.00 (w miesiącach jesienno-zimowych do zmroku), w piątki w godzinach 09.00–13.00, w niedziele w godzinach 09.00–16.00. W soboty oraz święta żydowskie cmentarz jest nieczynny.

Bibliografia

• Kroszczor H., Zimler  H., Cmentarz żydowski w Warszawie/Jewish Cemetery in Warsaw, Warszawa 1983.
• Przysuskier L., Cmentarze żydowskie w Warszawie. Przewodnik ilustrowany, Warszawa 1936. 
• Schiper I., Cmentarze żydowskie w Warszawie, Warszawa 1938.