Pierwsze wzmianki o Żydach wieluńskich pochodzą z 1537 roku. Nie wiadomo jednak, skąd dokładnie przybyli na te tereny. W okresie nowożytnym Wieluń posiadał przywilej de non tolerandis Judaeis. Dlatego też ludność żydowska osiedlała się w pobliskich osadach Bugaj oraz Byczyna. Natomiast osadnictwo żydowskie w Wieluniu rozwinęło się dopiero w okresie zaborów[1.1]. W 1806 r. domy nabyli tutaj m. in. Szmul Kempner (później Kępiński), Berl Dawidowicz, Berl Tratel i Dawidowicz Tratel. Z kolei w okresie Księstwa Warszawskiego do miasta sprowadzili się Michał i Lewek Krzepiccy. W 1808 r. wieluńska społeczność żydowska liczyła już 70 osób.

Szybki rozrost liczebności żydowskiej w Wieluniu wzbudzał sprzeciw pozostałych mieszkańców. Dlatego też w latach 20. XIX w. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji poleciła Żydom natychmiastowe usunięcie się z miasta. W wyniku odwołań udało się im jednak pozostać. Wbrew prawu miejskiemu osiedlali się w dalszym ciągu w centrum miasta, nierzadko wykupując od Polaków zniszczone domy po pożarach. W II połowie XIX w. byli już właścicielami niemal wszystkich frontowych kamienic w rynku. Wielu z nich sankcjonowało potem zakupy nieruchomości, a władze rosyjskie najczęściej wydawały im stosowne pozwolenia. W latach 90. XIX w. społeczność żydowska w Wieluniu liczyła 2502 osoby, co stanowiło 37,8% ogółu mieszkańców[1.2].

W latach 20. XIX w. gmina żydowska wzniosła murowaną bożnicę przy ul. Żołnierskiej (Farnej). Obok niej wybudowano mykwę. W latach 40. XIX w. dozór bożniczy (Markus Dawidowicz, Salomon Herszberg oraz Moszek Bratek) zadecydował o budowie nowej synagogi, gdyż stan dotychczasowej bożnicy był katastrofalny, a obiekt groził zawaleniem. Nowa synagoga zbudowana została w stylu klasycystycznym. Do I wojny światowej funkcję rabina pełnili m.in. Szlama Srebrnik, a następnie Mendel Grinberg[1.3].

W drugiej połowie XIX w. wśród żydowskiej społeczności Wielunia dużą popularność zdobył nurt modernizacyjny, zwany haskala. Łączył on postulaty asymilacji ludności żydowskiej ze wzmożonym wysiłkiem w edukację nowego pokolenia Żydów, posługujących się językiem polskim i hebrajskim (w większym stopniu niż jidysz, który miał mieć zdecydowanie mniejsze znaczenie), a także włożeniem większego wysiłku w naukę historii Żydów. Zwolennicy haskali organizowali wykłady i pogadanki, napotykając ogromną niechęć ortodoksów, a zwłaszcza chasydów.

Wpływy haskali promieniowały z Kępna, położonego z drugiej strony granicy rosyjsko-pruskiej, gdzie Żydzi cieszyli się szerszymi prawa obywatelskimi. W konsekwencji popularności jej haseł, już w latach 20. XIX w. do szkoły pijarskiej w Wieluniu uczęszczało troje dzieci pochodzenia żydowskiego. Natomiast w drugiej połowie XIX w. znaczna część rodziców wyznania mojżeszowego w Wieluniu posłała swoje dzieci do państwowych szkół powszechnych, również wyższego stopnia. Przykładem młodego Żyda wychowanego w duchu haskali był Adolf Kantorowicz, student medycy, w trakcie studiów zesłany na Syberię za udział w powstaniu styczniowym[1.4].

Przedstawiciele środowiska żydowskich handlarzy i sklepikarzy wykazywali żywe zainteresowanie wyborami do struktur administracyjnych. W 1862 r. do władz miejskich wszedł m.in. żydowski kupiec Joachim Kępiński[1.5]. Wielu wieluńskich Żydów należało także do sfery przedsiębiorców. Wśród nich byli: fabrykant wyrobów bawełnianych Mosze Goldsztein, właściciel olejarni I. Rotszyld, mydlarni Berl Majerowicz, tartaku Henryk Dawidowicz[1.6].

W XIX w. z wieluńskiej społeczności żydowskiej wywodzili się przedstawiciele personelu medycznego miejskiego szpitala, m.in. felczerzy Ary Borensztejn oraz Markus Landsberger. Felczerami powiatowymi byli: Jakub Moszkowicz, Abram Abramowicz, gabinety dentystyczne prowadzili: Fajwel Lewin, Lewin Fiszel, a opiekę położniczą sprawowała Róża Tuch-Landsberg[1.7].

Po zakończeniu I wojny światowej w Zarządzie gminy żydowskiej w Wieluniu zasiadali: Abram Besser (przewodniczący), I. Aranon, Chaim Szaja, Beniamin Warszawski. W czasie wyborów do zarządu gminy w 1931 r. najwięcej mandatów zdobyli syjoniści (6) oraz Aguda (4). Natomiast w kwestii wyborów do administracji miejskiej z kandydatów wywodzących się z wieluńskiego środowiska żydowskiego należy wymienić: Idela Szyję, Lewina Fajtla, Abrama Pakułę, Berla Lipszyca, Dawida Peltę. Wśród ugrupowań politycznych największe wpływy mieli syjoniści, a także Poalej Syjon. Do czołowych członków Agudy należeli: Jakub Szaja, Maurycy Kurlanda oraz Cwajling. Do sympatyków Poalej Syjon zaliczali się Józef Bronsztajn, Berl Szmulewicz, Awner Wołek. W wyborach w 1929 r. w gronie 24 członków Rady Miejskiej znalazło się 9 Żydów[1.8].

Ugrupowania polityczne w Wieluniu prowadziły swoje własne placówki edukacyjne. Stąd też w miescie funkcjonowały: żeńska szkoła prowadzona przez Mizrachi, Bet Jaakow działająca pod protektoratem Agudy, a także kilka chederów. Dodatkowo w mieście istniały biblioteki, które stanowiły centrum kulturalne społeczności żydowskiej[1.9].

Zarządowi gminy wyznaniowej podlegał dom kahalny wraz z ogrodem przy ul. Palestranckiej, mykwa, synagoga przy ul. Sienkiewicza, kirkut i dom cmentarny na Kijaku oraz dom dla biednych Żydów. W okresie dwudziestolecia międzywojennego funkcję rabina pełnili: Rothenberg, a następnie H. Justman[1.10].

W latach 20. XX w. do spółki żydowskiej należał młyn motorowy zbożowy tzw. szwajcarski. Był to dwupiętrowy, murowany budynek, dach jednospadowy, kryty papą z betonowym podjazdem. Na początku młyn wyposażony był w 2 pary walców oraz parę kamieni francuskich i żubrownik. Po przejęciu od spółki polsko-niemieckiej jego żydowscy właściciele (Herman Schike i spółka) dokonali remontu obiektu wyposażając go w 4 pary walców i urządzenia czyszczące. W Wieluniu istniały również kolejne dwa młyny motorowe zbożowe należące do żydowskich właścicieli, w tym jeden tzw. amerykanka (w latach 1937–1939 dzierżawiła go spółka żydowska Lajb Berkowicz, Abram Jakubowicz, Abe Kamiński i L. Lisak). Do Żydów należała również garbarnia, która mieściła się przy ul. Św. Barbary[1.11].

W okresie dwudziestolecia międzywojennego wielu pracowników łódzkich fabryk mieszkało w Wieluniu. W latach 30. XX w. aby dowozić ich codziennie do pracy uruchomiony został transport kołowy pomiędzy Łodzią a Wieluniem. Wielu kierowców i właścicieli autobusów wywodziło się ze środowiska żydowskiego[1.12].

Żydzi stanowili również znaczny odsetek wśród przemysłowców wieluńskich: bracia Chaim i Majer Bobrowscy – właściciele pieca wapiennego oraz cegielni; Chaim Rajch, do którego również należał piec wapienny przy ul. Rudzkiej; Beniamin Warszawski – właściciel tartaku przy ul. Częstochowskiej oraz Moryc Lewkowicz – właściciel tartaku parowego i składu drewna przy ul. Joanny Żubrowej. Wśród handlowców przodowali: właściciel hurtowni galanterii przy ul. Narutowicza Hersz Szternberg; Zelek Cyncynatus, do którego należała hurtownia artykułów spożywczych przy ul. Śląskiej; sklep z futrami przy ul. Augustiańskiej będący własnością Kasriela Bruma oraz rodzina Szajów, właściciele ciągu sklepów bezpośrednio w Starym Rynku. Małe i średnie firmy mogły ubiegać się o kredyt w Banku Kredytowo-Ludowym przy ul. Fabrycznej (Narutowicza) 5, którego dyrektorem był Uszer Mendlewicz, a także Banku Kupiecko-Spółdzielczym znajdującym się początkowo przy ul. Okólnej, a następnie Narutowicza 13 – jego dyrektorem był Abram Besser[1.13].

W Wieluniu w latach II Rzeczpospolitej przedsiębiorcy żydowscy zrzeszali się również w różnego rodzaju kołach i stowarzyszeniach gospodarczych i spółdzielczych. Przykładowo do Żydowskiego Cechu Rzemiosł Spożywczych należeli: Józef Markus, Hersz Uri Jakubowicz, Baruch Kac, Rywen Korzec, Machel Luel, Chaim Bern, Izaak Janas, Mendel Abramowicz, Idel Abramowicz, Izaak Wiśnia. Do cechu krawców i czapników przynależeli Chaim Kalinowski i Abram Grinbaum[1.14].

W sferze dobroczynności i wsparcia potrzebujących funkcjonowało kilka żydowskich organizacji. Wśród nich było stowarzyszenie Bikur Cholim (odwiedzanie chorych), które w 1925 r. przeorganizowało się w Linas Hacedek. W dalszym ciągu wspierało ono chorych i ubogich, ale zakładało również nocne czuwania. Dostarczało ubogim żywności oraz ubrań na zimę. Podobne potrzeby zaspokajała „Kranken Frauen Chewra” (pomoc dla chorych kobiet)[1.1.3].

Na początku 1939 r. w Wieluniu zamieszkiwało 5238 Żydów. Tym samym stanowili oni blisko 33% ogółu mieszkańców. Zamieszkiwali głównie w kamienicach w centrum miasta, które zostało całkowicie zniszczone w pierwszych godzinach II wojny światowej. Samoloty niemieckie dokonały kilkunastu nalotów, a bombardowanie trwało od godz. 4.35 rano do godz. 14.00. W całym mieście śmierć poniosło wówczas ponad 2 tys. bezbronnych mieszkańców. Niemieckie naloty zrównały z ziemią 75% budynków w mieście[1.15].

Na początku okupacji Niemcy mianowali żydowską Radę Starszych (Judenrat), w skład której weszli Tuwje Chaim Lipszyc, Benjamin Warszawski, Maurycy Lewkowicz i Chaim Ber Najman. Wkrótce po utworzeniu Judenratu Niemcy aresztowali jednak prezesa Lipszyca, wywieźli go do lasu pod Mierzycami i tam rozstrzelali[1.16]. Jego następcą w Radzie Starszych został Mordechaj Bruder, który kolaborował z Niemcami.

W 1940 r. w Wieluniu znajdowało się 4053 osoby wyznania mojżeszowego, w tym 450 uchodźców z innych miast. W kilku transportach część mężczyzn została wysłana do obozów pracy w regionie Poznania[1.17].

Wiosną 1941 r. Niemcy utworzyli getto. Znajdowało się ono w obrębie ulic: Kilińskiego, Krakowski Zaułek, Targowej i Placu Targowego. Siedziba Rady Starszych mieściła się przy ul. Palestranckiej. Porządek w getcie utrzymywała policja w składzie: Sendrowicz, Jakubowicz, Charłupski i Fajtlewicz[1.18] .

W getcie panowały bardzo złe warunki bytowe. Ludzie mieszkali w starych, opuszczonych budynkach lub drewnianych szopach. Bardzo wysoka śmiertelność spowodowana była chorobami zakaźnymi. Na porządku dziennym były egzekucje zarówno Żydów, jak i Polaków. W styczniu 1942 r. w publicznej egzekucji na Starym Rynku powieszono: Wolfa Szmulewicza, Chila Pilcera, Fajwla Świdra, Izraela Nobera, Zyske Mojżesza, Załmana Jakubowicza, Jankiela Jakubowicza, Lajzera Aleksandrowicza i Spinka – nieznanego z imienia[1.19]. Mordowano zarówno w centrum miasta, jak i na cmentarzu żydowskim. Szacuje się, że na samym tylko cmentarzu Niemcy zabili kilkuset Żydów.

Los wieluńskich Żydów rozstrzygnął się w sierpniu 1942 r. Wtedy to niemal wszystkich – 10 tys. osób – wywieziono do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Tylko 922 osoby, głównie młode i zdolne do pracy (w większości rzemieślnicy), zostały wysłane do getta w Łodzi[1.20].

Po wojnie ci, którzy ocaleli powracali do swego rodzinnego miasta. Według Miriam Geve, która przesłała list do Muzeum Ziemi Wieluńskiej, było ich około około 70–80. Niestety, jak podaje Geve, po zamordowaniu 7 Żydów przez „oddział zbrojny”, pozostali opuścili Wieluń.

Nota bibliograficzna

• Olejnik T., Wieluń. Dzieje miasta 1793–1945, Wieluń 2003.
• Wielun, [w:] Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, Volume I (Poland). Pinkas Hakehillot Polin, Jerusalem 1976, ss. 94–98.
• Wielun, [w:] The Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. III, New York 2001, ss. 1443–1444.
• Wieluń, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, red. G. Miron, Sh. Shulani, t. II, Jerusalem 2009, ss. 928–929.