Żydzi mieszkali w Zbarażu już na początku XVI wieku. Na 1510 r. datowany jest cmentarz, na 1537 r. – budowa synagogi. Pierwszy dokument mówiący o Żydach i chrześcijanach mieszkających razem w miasteczku pochodzi z kolei z 1593 r. Rozwój gminy żydowskiej nastąpił w I połowie XVII wieku. Wtedy też wybudowano murowaną synagogę. W wyniku wojen z Kozakami i Turkami gmina praktycznie przestała istnieć, ale odbudowała się pod koniec XVII wieku.

Na przełomie XVIII i XIX w. Zbaraż stał się ważnym ośrodkiem chasydzkim. Swój dwór chasydzki założył tu najpierw Zew Wolf ze Zbaraża, syn Magida ze Złoczowa. Potem osiadł tutaj Meszullam Fajwisz Halewi Heller, syn cadyka ze Śniatynia. W 1765 r. w Zbarażu mieszkało już 910 Żydów, a w 1900 r. – 2896, stanowiąc 35% mieszkańców. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego podaje w 1890 r. liczbę Żydów na 3632 z 8785[1.1].

Ze środowiska zbaraskich asymilatorów końca XIX w. wyszedł urodzony tu Wilhelm Feldman – wybitny polski publicysta, pisarz, krytyk i historyk literatury, autor Współczesnej literatury polskiej. Już mając 18 lat, w 1886 r. Feldman rozpoczął swoją akcję „uobywatelenia" Żydów, wydając szereg podstawowych tekstów asymilatorskich m. in. Asymilatorzy, sjoniści i Polacy oraz O żargonie żydowskim. W 1887 r. społeczność żydowska poniosła straty wskutek wielkiego pożaru miasta. Jednak XX w. przyniósł nowy impuls rozwojowy w postaci budowy w 1906 r. linii kolejowej Tarnopol – Zbaraż – Łanowce, w okresie pierwszej wojny światowej przedłużonej jeszcze do węzła w Szepietówce. Uruchomienie kolei pozwoliło miejscowym producentom i rzemieślnikom na pozyskanie nowych rynków zbytu.

W okresie międzywojennym Zbaraż pełnił rolę miasta powiatowego w województwie tarnopolskim. W 1931 r. mieszkało tu 2870 Żydów[1.2]. W 1939 r. liczył z kolei około 10 tys. mieszkańców, w tym ponad 3 tys. Żydów[1.3]. Główne zajęcia ludności żydowskiej w tym okresie stanowił handel bławatami, bydłem, drewnem, galanterią, końmi, zbożem, wyszynk trunków, różne rodzaje rzemiosła (garbarstwo, krawiectwo, kamasznictwo, szewstwo), a także usługi medyczne i adwokatura[1.4]. W 1921 r. w rodzinie miejscowego lekarza i nauczycielki urodziła się Ida Fink – pisarka polskojęzyczna, od 1957 r. mieszkająca w Izraelu.

Niemcy wkroczyli do Zbaraża 4 lipca 1941 r. Tego samego dnia nastąpił pierwszy pogrom, w którym zginęło ok. 40 osób (wedle Altmana pogrom zaczął się już 2 lipca, bezpośrednio po wycofaniu się z miasta Armii Czerwonej[1.1.2]). We wspomnieniach Józef Pajączkowski podaje: „Na początku lipca 1941 roku do Zbaraża wkroczyli Niemcy. W czasie walk spłonęło kilka budynków na Przedmieściu oraz wieże kościoła oo. bernardynów. Przez miesiąc płonął ogromny podziemny zbiornik wypełniony płynnym paliwem. Po wypaleniu stał się on mogiłą dla niemal 1000 Żydów”[1.5].

6 września 1941 r. odbyła się akcja przeciwko inteligencji żydowskiej; 60–75 osób zostało rozstrzelanych w lesie lubienieckim. Natomiast w marcu 1942 r. Niemcy wypędzili ze Zbaraża 600 chorych i starszych, którzy zostali zamordowani na drodze do Tarnopola[1.6].

Pierwsze deportacje rozpoczęły się 31 sierpnia–1 września 1942 r. Złapano wówczas 560 osób, które dołączono do transportu wysyłanego z Tarnopola do obozu zagłady w Bełżcu. Kolejna „akcja” miała miejsce 20–22 października. W jej wyniku do Bełżca wywieziono 1 tys. Żydów, w tym 560 pochodzących bezpośrednio ze Zbaraża; 130 osób zamordowano na miejscu[1.1.2]. Kolejny tysiąc padł ofiarą wywózki do Bełżca 8–9 listopada 1942 r.[1.7].

W grudniu 1942 r. zostało utworzone getto, mieszczące się w pobliżu dzisiejszej ul. Szolema Alejchema. Przebywali w nim Żydzi z Tarnopola, Podwołoczysk i innych miejscowości w okolicy[1.1.2]. Przy nim funkcjonował obóz pracy, w którym prowadzono w systemie niewolniczym roboty drogowe i leśne[1.1.2]. Getto zlikwidowano 8 czerwca 1943 r., a uwięzionych rozstrzelano w samym Zbarażu. Wedle cytowanego Józefa Pajączkowskiego: „Policja niemiecka i ukraińska mordowała Żydów. Najpierw nakazano im nosić opaski z gwiazdą Dawida, później zamknięto ich w getcie, urządzonym w pobliżu synagogi w Zbarażu. Policja urządzała łapanki uliczne, a złapanych Żydów rozstrzeliwano na miejscu. Za udzielanie pomocy Żydom groziła całej polskiej rodzinie natychmiastowa śmierć”[1.8]. Jeszcze 19 czerwca 1943 r. w okolicznych lasach Niemcy pochwycili i rozstrzelali ok. 150 zbiegów[1.1.2].

Z całej przedwojennej populacji Żydów zbaraskich uratowało się tylko 70 osób[1.9].

W 1961 r. w Stuttgarcie odbył się proces Hermanna Müllera, szefa referatu żydowskiego w niemieckiej policji bezpieczeństwa w Tarnopolu. Skazano go na dożywocie, między innymi za zagładę Żydów Zbaraża.

W 1983 r. ukazała się w Tel Awiwie księga pamięci Sefer Zbaraż, Mifal ha-waad ha-ciburi le-hocaat sefer zikaron le-hancachat kehilat Zbaraż pod red. M. Sommersteina, wydana przez ziomkostwo The Organization of Former Zbaraz Residents. Jak dotąd, dostępny jest tylko jej oryginał w języku hebrajskim (online w zasobach New York Public Library pod adresem http://yizkor.nypl.org [dostęp: 09.05.2022]).

Bibliografia

• Hołokost na tieritorii SSSR – encikłopiedija, red. I. A. Altman, Moskwa 2009