Auschwitz – niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady. Konzentrationslager Auschwitz został założony w połowie 1940 roku. Jego pierwszym komendantem był Rudolf Hoess (od kwietnia 1940 do listopada 1943 r.), drugim – Arthur Liebehenschel (od listopada 1943 do maja 1944 r.), trzecim i ostatnim – Richard Baer (od maja 1944 do stycznia 1945 r.). Najstarsza jego część – obóz macierzysty – została utworzona w budynkach dawnych koszar. Część ta mieściła jednokrotnie 15–20 tys. więźniów. 20.05.1940 r. przywieziono z Sachsenhausen do Auschwitz 30 niemieckich więźniów kryminalnych, którzy mieli pełnić funkcje nadzorcze wśród więźniów. 14.06.1940 r. przywieziono z Tarnowa pierwszy transport Polaków, liczący 728 osób. Na początku umieszczano w obozie aresztowanych masowo Polaków, zwłaszcza inteligencję i działaczy ruchu oporu. W pierwszym okresie obóz ten nie różnił się od licznych obozów koncentracyjnych, zakładanych w latach 30. XX w. przez Niemców na terenie Rzeszy. Obozem koncentracyjnym pozostał zresztą przez cały okres swego istnienia, nawet gdy w 1942 r. stał się równocześnie największym obozem śmierci. 

Więźniowie przyjmowani do obozu byli pozbawiani przedmiotów osobistych, przechodzili przez łaźnię. W pierwszym okresie fotografowano ich. Tatuowano im numery na przedramieniu. Dostawali pasiaki, na których naszywali znaki wskazujące kategorię więźniów (polityczni, badacze Pisma Świętego i duchowni, emigranci, aspołeczni, przestępcy pospolici i homoseksualiści). Żydzi dodatkowo musieli nosić elementy żółte, Polakom dodawano literę „P”, Francuzom „F”, osobne znaki wskazywały na przynależność do kompanii karnej, podejrzanych o ucieczkę czy ponownie osadzonych w obozie. Nowo przybyli byli poddawani kwarantannie. Żywieniowa racja dzienna wahała się w granicach od 1,3 do 1,7 tys. kilokalorii, co – przy ciężkiej pracy i złych warunkach pobytu – doprowadzało do szybkiego wycieńczenia. Więźniowie pracowali w licznych komandach. Komanda te obsługiwały obóz bądź jego rozbudowę, sortowanie mienia deportowanych oraz pracę niewolniczą w gospodarstwach rolnych i w niemieckich firmach. Obóz posiadał ok. 40 podobozów, z których największy (Buna-Monowitz, z czasem nazwany Auschwitz III) mieścił ok. 10 tys. więźniów. 

Od przełomu lat 1941 i 1942 Auschwitz zaczął również pełnić funkcję obozu zagłady Żydów, oraz od 1943 r. – Cyganów (Romów i Sinti). Już w kwietniu 1941 r. wysiedlono mieszkańców wsi Brzezinka, której zabudowania rozebrano. Drugą część obozu – Auschwitz-Birkenau – rozlokowano na ponad 140 hektarach (planowano 170). Wzniesiono tam ok. 300 baraków i innych budynków. Cała struktura tej części obozu była podporządkowana zagładzie. Więźniów przeznaczonych do natychmiastowej zagłady nie wciągano na listy obozowe. Transporty wyładowywano na rampę, na której dzielono ludzi według płci. Odseparowywano również wybrane jednostki, zdolne do pracy. Pozostałych pędzono do komór gazowych. Rannych i kalekich przewożono ciężarówkami. Przekazywano im informację, że będą myci i dezynfekowani, i kazano się rozebrać. Wprowadzano ich do komór gazowych, zamykano drzwi i podawano cyklon B. Śmierć następowała w ciągu kilku do kilkunastu minut. Ofiarom zabierano okulary, ucinano długie włosy, wyrywano złote i srebrne zęby. Wydajność dobowa pięciu krematoriów Auschwitz wynosiła ok. 4,5 tys. zwłok. 

Pomimo skrajnych warunków i terroru na terenie obozu więźniowie tworzyli grupy samopomocy. Działały też rozmaite grupy poszczególnych polskich organizacji podziemnych. Witold Pilecki, który w 1940 r. jako wolontariusz polskiego ruchu oporu dał się złapać i wysłać do Auschwitz, by założyć w obozie komórki ruchu oporu. Poszczególne polskie organizacje oporu scaliły struktury w drugiej połowie 1941 roku. W 1942 r. udało się rozwinąć działalność oporu na Birkenau i Monowitz. Skupiała się ona na pomocy więźniom oraz na zbieraniu dowodów i dokumentowaniu zbrodni niemieckich. Przynajmniej 802 więźniów próbowało uciec z obozu (50% z nich to Polacy). Wiadomo, że 144 zbiegło i przeżyło wojnę. Dzięki ucieczkom prawie od początku istnienia obozu do Warszawy trafiały meldunki o tym, co się działo w Auschwitz. Począwszy od 1941 r., Komenda Główna Armii Krajowej informowała Londyn o sytuacji w Auschwitz. 

Przed nadejściem Armii Czerwonej, w 1944 r. Niemcy rozpoczęli zacieranie śladów zbrodni. Niszczono dokumenty, niektóre obiekty rozebrano, inne spalono lub wysadzono w powietrze (komory gazowe). W połowie stycznia 1945 r. wydano rozkaz ostatecznej ewakuacji i likwidacji obozu. Więźniów zdolnych do marszu ewakuowano pod koniec stycznia 1945 r. w głąb Rzeszy – 17–21.01.1945 r. wyprowadzono pieszo z Auschwitz i jego podobozów ok. 56 tys. więźniów. Wielu z nich straciło życie podczas tej tragicznej ewakuacji nazywanej marszem śmierci. Kilka tysięcy więźniów pozostawionych w obozie oswobodzili żołnierze Armii Czerwonej 27.01.1945 roku.

Liczba ofiar KL Auschwitz nie jest łatwa do ustalenia. Transporty były w 70–75% kierowane bezpośrednio do komór gazowych, bez wciągania ich do obozowej ewidencji. Akta obozowe zostały zniszczone przez Niemców. Zeznania Hoessa musiały być więc weryfikowane przez żmudne badania nad transportami i stratami ludności w poszczególnych miastach i gettach. Większość historyków określa liczbę ofiar Auschwitz w granicach od 1 do 1,5 mln ludzi. W najnowszej literaturze szacuje się, że w Auschwitz zginęło 1,1 mln Żydów (przede wszystkim z Węgier i terytorium przedwojennej Polski), ponad 140 tys. Polaków, 20 tys. Cyganów, ok. 15 tys. jeńców z Armii Czerwonej i kilkanaście tysięcy więźniów innych narodowości. Spośród więźniów wciągniętych na listy obozowe zginęło ponad 50% z powodu niedożywienia, wycieńczającej pracy, egzekucji, chorób bądź eksperymentów pseudomedycznych. Spośród 7 tys. nazistowskich funkcjonariuszy obozu przed sądami po wojnie stanęło niecałe 1 tys. osób. 

2.07.1947 r. władze polskie utworzyły na terenie obozu muzeum, które stanowi największą taką placówkę komemoracyjno-badawczą na świecie. Muzeum jest odwiedzane rocznie przez ok. 1,5 mln miliona ludzi (2011 r.), z czego prawie połowa to Polacy, głównie młodzież. Prace muzeum nadzoruje od 2000 r. Międzynarodowa Rada Oświęcimska przy Prezesie Rady Ministrów RP. Działalność konserwatorska muzeum, coraz trudniejsza w miarę upływu czasu, jest wspomagana finansowo przez wiele państw na całym świecie. Od 2005 r. cele edukacyjne Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau realizuje Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście. W 1979 r. tereny i pozostałości byłego obozu zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, od 2007 r. pod nazwą „Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940–1945)”.

 Piotr Cywiński

Więcej informacji o obozie znajduje się tutaj

 The text comes from Diapozytyw, formerly owned by Adam Mickiewicz Institute