Generalne Gubernatorstwo, niem. Generalgouvernement (GG) – twór administracyjny, ustanowiony 26 października 1939 r. (na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 12 X 1939), z części okupowanych ziem polskich, których nie włączono do III Rzeszy. Generalne Gubernatorstwo obejmowało obszar przedwojennych woj.: kieleckiego, lubelskiego, większą część krakowskiego (bez powiatów zachodnich), warszawskiego (bez północnego Mazowsza) oraz część łódzkiego. 1 sierpnia 1941 r. włączono do GG tereny południowo-wschodnie II RP, obejmujące województwa: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie, przez co obszar GG powiększył się z 95,7 tys. km2 do 145,2 tys. km 2, a ludność z ok. 12,3 mln (XII 1940) do ok. 16 mln osób.

Naczelną władzę w GG sprawował generalny gubernator Hans Frank, bezpośrednio podległy Hitlerowi; jego zastępcy: A. Seyss-Inquart, od 1940 J. Bühler. Funkcje drugiego zastępcy pełnili także wyżsi dowódcy SS i policji niemieckiej F.W. Krüger i od 1943 r. W. Koppe, będący jednocześnie pełnomocnikami Komisarza Rzeszy ds. umacniania niemczyzny. Organem wykonawczym był Urząd Generalnego Gubernatora, przemianowany w 1941 r. na Rząd Generalnego Gubernatorstwa. Dowódcami policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa byli: B. Streckenbach, K. Schöngart i W. Bierkampf. Siedziba władz GG mieściła się w Krakowie. GG podzielono na 5 dystryktów: krakowski, radomski, warszawski, lubelski i od 1941 galicyjski z siedzibą we Lwowie. Gubernatorami dystryktów byli: O. Wächter, R. Wendler i K. von Burgsdorf w Krakowie, L. Fischer w Warszawie, K. Lasch i E. Kundt w Radomiu, F. Schmidt, E. Zörner i R. Wendler w Lublinie, K. Lasch i O. Wächter we Lwowie. Dystrykty dzieliły się na powiaty wiejskie i miejskie (Kraków, Lublin, Kielce, Radom, Częstochowa, Warszawa i Lwów). Administracja była niemiecka (z wyjątkiem najniższych organów z nominacji).

W Generalnym Gubernatorstwie istniał szeroko rozbudowany aparat niemieckiej policji, w ramach której funkcjonowały: Policja Polska Generalnego Gubernatorstwa (zwana potocznie policją granatową) oraz Ukraińska Policja Pomocnicza. Dowódcami policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Sipo, SD) byli kolejno B. Streckenbach, K. Schöngart i W. Bierkampf. Oprócz Włoch inne państwa nie miały swych przedstawicieli w Generalnym Gubernatorstwie. Środki płatnicze do lutego 1940 r. stanowiły przedwojenne banknoty polskie (bilon do 1942) oraz bony Kas Kredytowych Rzeszy. W 1940 r. nakazano zdeponowanie banknotów o nominale 500 i 100 zł, za co ich właścicielom nie wypłacono obiecanego ekwiwalentu. Następnie banknoty te, po ostemplowaniu, wprowadzono ponownie do obiegu. Później pieniądze polskie i bony wymieniono na złote emitowane przez działający od kwietnia 1940 r. Bank Emisyjny w Polsce.

Głównym celem Niemiec była całkowita germanizacja terenów GG przez pośrednią i bezpośrednią eksterminację ludności i zniszczenie polskiego dorobku kultury. W pierwszym etapie okupacji, GG przekształcono w bazę rolniczą i surowcową III Rzeszy oraz rezerwat niewolniczej siły roboczej. Później, w miarę postępującej zagłady biologicznej ludności i zamierzonego, po zwycięskim zakończeniu wojny, przesiedlenia pozostałych przy życiu 80–85% Polaków na Syberię (Generalny Plan Wschodni), na jego terytorium miał powstać kraj niemieckich osadników. Różnice zdań, co do traktowania Polaków, jakie występowały wśród elity III Rzeszy i GG, zwłaszcza w zależności od zmieniającej się sytuacji militarnej Niemiec, dotyczyły jedynie tempa i metod realizacji tego celu. Prawa Polaków zostały radykalnie ograniczone, ludność żydowska została pozbawiona ochrony prawnej. 31 X 1939 r. Frank wprowadził karę śmierci za wszelkie czyny uznane przez okupanta za wymierzone przeciwko Niemcom. Karano śmiercią za jakikolwiek przejaw pomocy udzielanej Żydom, jeńcom wojennym, zbiegom z obozów i więzień oraz uczestnikom ruchu oporu. Stosowano przy tym zasadę zbiorowej odpowiedzialności, dokonując morderstw niewinnej ludności cywilnej. Publikowane w „Verordnunsblatt f.d. GG” rozporządzenia generalnego gubernatora wprowadzały ponadto konfiskaty publiczne i prywatne majątku, ograniczenie uprawnień zawodowych, zakaz szkolnictwa wyższego i średniego ogólnokształcącego, uniemożliwienie życia społeczne, religijnego i kulturalnego, dyskryminację w zakresie opieki zdrowotnej i przydziałów żywności, brak swobody poruszania się, zmniejszenie, lub w przypadku sporów z Niemcami, pozbawienie możliwości dochodzenia swych racji przed sądami. Wiele zakładów leczniczych zarekwirowano dla Niemców bez odszkodowania. Kościół katolicki uznano za „ostoję polskiego szowinizmu”. Władze GG nakazały usunąć z kościołów obrazy, rzeźby i tablice o treści narodowej oraz z modlitw — zwroty odnoszące się do nie istniejącego już, zdaniem Niemców, państwa polskiego. Zakazano śpiewania pieśni patriotycznych. W 1940 r. zabroniono procesji poza terenem kościelnym, liczne kościoły i kaplice zostały zniszczone, ograbione, zamienione na magazyny lub okresowo zamknięte. Dokonywano przesiedleń zakonników i zakonnic, zajmowano budynki seminariów duchownych, starano się nakłonić biskupów do wydzielenia kościołów tylko dla Niemców. Wprowadzono ścisły nadzór nad nauczaniem religii w szkołach, księżom zakazano udzielania chrztu żydom i udzielania posług religijnych w więzieniach. Starano się wywierać naciski na duchownych, aby poparli werbunek na roboty do Rzeszy, nakłaniali rolników do oddawania kontyngentów żywnościowych, potępiali uczestników ruchu oporu. Duchowieństwo katolickie zajęło postawę patriotyczną i nie przejawiało chęci współpracy z okupantem, co spowodowało liczne represje. Straty osobowe polskiego duchowieństwa katolickiego są najwyższe wśród krajów okupowanych przez III Rzeszę. Rozwiązano polskie organizacje polityczne, zawodowe, społeczno-kulturalne, sportowe, przejmując ich mienie na własność III Rzeszy. Okupant zezwolił na działalność spółdzielni rolniczo-handlowych i spożywców. Zachowany ze względu na opinię międzynarodową Polski Czerwony Krzyż pozbawiono prawa zajmowania się sprawami zdrowotnymi ludności polskiej. Po żmudnych pertraktacjach w 1940 r. władze GG zgodziły się na powstanie organizacji charytatywnej Rady Głównej Opiekuńczej, jednakże jej działalność była stale utrudniana. Zlikwidowano szkolnictwo wyższe i średnie ogólnokształcące, z programów szkół podstawowych i zawodowych usunięto naukę historii, geografii i literatury. Zamknięto muzea, teatry, większość bibliotek, rozgrabiono i zdewastowano ich zbiory. Skonfiskowano odbiorniki radiowe, zlikwidowano wydawnictwa polskie, wprowadzono zakaz ukazywania się dotychczasowej prasy, wydawano jedynie druki propagandowe i prasę gadzinową. Wprowadzono zakaz wszelkiej działalności kulturalnej bez aprobaty władz okupacyjnych. Nie wyrażano zgody na organizowanie imprez wartościowych pod względem patriotycznym i artystycznym. Polacy mogli oglądać rewie, operetki, lekkie komedie i filmy dozwolone przez aparat propagandy.

W Generalnym Gubernatorstwie kontynuowano, zapoczątkowane przez Einsatzgruppen i inne formacje hitlerowskie, akcje eksterminacyjne warstw kierowniczych społeczeństwa polskiego (Intelligenzaktion, akcja AB, Sonderaktion Krakau). Z ziem wcielonych do Rzeszy przesiedlono do GG 1,2 mln Polaków i Żydów. Przez cały okres okupacji dokonywano indywidualnych i zbiorowych egzekucji, łapanek, deportacji do obozów hitlerowskich i więzień, masakry ludności (pacyfikacje). Na chłopów nałożono wysokie kontyngenty przymusowe (kontyngent). Przeprowadzano masowe wysiedlenia ludności polskiej, tworząc tereny osadnicze dla Niemców ( Zamojszczyzna). Wysiedlano mieszkańców terenów zajmowanych przez Wehrmacht, względnie przeznaczonych pod budowę obozów koncentracyjnych. Na roboty przymusowe do Rzeszy wywieziono z GG ponad 1 mln Polaków. Dzieci uznane za rasowo wartościowe odbierano rodzicom w celach germanizacji (dzieci rabunek). Rozbudzano nienawiść i konflikty między Polakami, Żydami i Ukraińcami, próbowano poróżnić społeczeństwo polskie różnych regionów, m.in. przez wyodrębnienie tzw. narodu górali (Goralenvolk). Dokonywano zmian w strukturze ekonomicznej kraju i rabunkowej eksploatacji gospodarki, głodzenia mieszkańców miast. Doprowadzono do katastrofalnego obniżenia poziomu zdrowotnego ludności i zahamowania przyrostu naturalnego. Zmierzano do likwidacji polskich centrów wielkomiejskich. Planowo niszczono Warszawę, zmierzając do przekształcenia jej w stutysięczne niemieckie miasto prowincjonalne (Pabsta plan). Ubocznym skutkiem polityki okupanta było powstanie czarnego rynku, który, mimo aspektów kryminogennych, stwarzał szanse przetrwania znacznej części ludności, tym bardziej że w niemieckim aparacie okupacyjnym nie brakowało ludzi zdemoralizowanych i przekupnych.

W następstwie niszczenia i grabieży dzieł kultury Polska poniosła niepowetowane straty. W GG działał, powołany przez H. Göringa, specjalny pełnomocnik dla zabezpieczenia skarbów sztuki i kultury, K. Mühlmann, z którym współdziałało wielu intelektualistów niemieckich i austriackich. Uznane za „wartościowe” dobra kultury przejmował powołany przez Franka Urząd Powierniczy dla GG. W 1940 otwarto wystawę najcenniejszych spośród „zabezpieczonych dzieł sztuki”. Dzieła kultury polskiej, których nie zakwalifikowano jako „niemieckie” czy „wartościowe”, systematycznie niszczono.

Okupanci przekształcili Generalne Gubernatorstwo w miejsce zagłady Żydów. Wprowadzono w życie cały system piętnowania, poniżania i obrażania ich godności ludzkiej oraz ograbiania z majątku. Bezwzględnie egzekwowano przymus pracy, tworząc liczne obozy, których więźniowie masowo ginęli. W 1940 r. ludność żydowską skoncentrowano w gettach, pozbawiając ją niezbędnej do życia żywności. Po podjęciu decyzji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (Endlösung der Judenfrage) władze III Rzeszy wybrały wschodnie tereny GG na miejsce rozpoczętej wiosną w 1942 r. Reinhard Aktion, w której ramach w obozach koncentracyjnych w Bełżcu, Sobiborze, Treblince i na Majdanku uruchomiono obozy zagłady (obozy hitlerowskie).

Realizację niemieckiej polityki okupacyjnej utrudniał rozwijający się w GG ruch oporu (Polskie Państwo Podziemne). Ukrywano ludzi poszukiwanych przez hitlerowski aparat terroru, chroniono przed zniszczeniem dobra kultury, prowadzono tajne nauczanie, wydawano prasę konspiracyjną, organizowano akcje dywersyjne, sabotaż, podjęto walkę partyzancką (Armia Krajowa, Bataliony Chłopskie, Narodowe Siły Zbrojne, Armia Ludowa i inne). Mimo terroru niektórzy Polacy udzielali spontanicznej i zorganizowanej pomocy ginącym Żydom (świadczy o tym duża liczba osób odznaczonych medalem „Sprawiedliwy wśród narodów świata” oraz działalność „Żegoty”). Sądy Polski Walczącej karały śmiercią za współudział w zbrodniach okupanta. W 1943 r. wybuchło powstanie w getcie warszawskim i białostockim, w 1944 powstanie warszawskie, działania partyzanckie na Zamojszczyźnie były przeszkodą w przeprowadzaniu wysiedleń i masakry ludności polskiej. GG istniało do wycofania się Niemców ze środkowej Polski w styczniu 1945 r.

Bibliografia

• S. Piotrowski Sprawy polskie przed Międzynarodowym Trybunałem Wojennym w Norymberdze, t. 1 Dziennik Hansa Franka, t. 2 Proces Hansa Franka..., Warszawa 1957–70;
• K.M. Pospieszalski Hitlerowskie „prawo” okupacyjne w Polsce, cz. 2 Generalna Gubernia, „Documenta Occupationis” 1958 t. 6;
• Cz. Madajczyk Polityka Trzeciej Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1–2, Warszawa 1970;
• Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka 1939–1945, t. 1–2 (wybór), Warszawa 1970;
• Zamojszczyzna — Sonderlaboratorium SS, zbiór dokumentów pod redakcją Cz. Madajczyka, Warszawa 1979;
• Cz. Łuczak Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979.
• M. du Prel Das Deutsche Generalgouvernement Polen, Kraków 1940.

Stanisław Kania

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.