Powstanie warszawskie 1944

Powstanie warszawskie 1944 – wystąpienie zbrojne AK przeciw Niemcom rozpoczęte 1 VIII w Warszawie.

Decyzję o podjęciu walki w mieście, w ramach planu operacyjnego „Burza”, w celu opanowania Warszawy przed wkroczeniem Armii Czerwonej, dowództwo Armii Krajowej podjęło 21 VII; o podjęciu walki zadecydowały względy polit., w sytuacji gdy okazało się, że władze sowieckie również na zachód od linii Bugu rozbrajają oddziały AK i likwidują struktury Delegatury Rządu RP na Kraj, ujawniające się w ramach planu „Burza”. W przekonaniu o konieczności opanowania stolicy przez AK i objęcia w niej władzy przez krajowe agendy rządu RP na uchodźstwie utwierdziło kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego utworzenie na wyzwolonej spod okupacji niemieckiej przez Armię Czerwoną Lubelszczyźnie prosowieckiego PKWN. W tej sytuacji uznano, że zdobycie Warszawy i świat. rozgłos tego wydarzenia wymusi na ZSRR uznanie legalności i suwerenności organów RP.

8 VII rząd upoważnił Delegaturę Rządu i KG AK do ogłoszenia powstania w Warszawie w momencie przez nie obranym; 31 VII, po uzyskaniu informacji, że czołgi sowieckie są już na obrzeżach Pragi, KG AK podjęła decyzję (zaaprobowaną przez delegata rządu) o rozpoczęciu walki 1 VIII o godz. 17 (godzina „W”). Siły AK liczyły łącznie ok. 50 tys. żołnierzy, dysponujących 6 tys. sztuk broni palnej, 45 tys. granatów i zapasem amunicji na 2–3 dni walki; jednostki innych organizacji (AL, PAL, KB, NSZ) grupowały ok. 2,5 tys. żołnierzy; garnizon niem. liczył ok. 16 tys. dobrze uzbrojonych żołnierzy i policjantów, ponadto w mieście znajdowały się liczne pododdziały jednostek kierowanych na front; Niemcy spodziewali się wybuchu powstania od dawna, od wiosny 1944 umacniali obiekty zajmowane w mieście.

Prowadzona w pośpiechu i półjawnie mobilizacja sił powstańczych sprawiła, że rozkaz nie dotarł na czas do części dowódców i oddziałów, a w wielu rejonach miasta doszło do potyczek przed godziną „W”, co zaalarmowało siły niem. (odpadł największy atut sił powstańczych — zaskoczenie); powstanie rozpoczęło ok. 23 tys. żołnierzy (tylko 10% uzbrojonych) ogólnym szturmem na rozrzucone po całym mieście niem. punkty oporu; dowódca sił powstańczych — komendant okręgu warszawskiego AK, płk A. Chruściel („Monter”). Powstańcy nie zdobyli większości atakowanych obiektów, m.in. dzielnicy z siedzibami władz adm. — pałacu Brühla, i policyjnych — rejonu alei Szucha, Dworca Gł., Poczty Głównej, Komendy Miasta, Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Narodowego, elektrowni, Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych, Cytadeli, Dworca Gdańskiego, Domu Akademickiego przy pl. Narutowicza, lotnisk na Okęciu i Bielanach, mostów przez Wisłę; ponieśli duże straty — ok. 2 tys. zabitych (Niemcy — ok. 0,5 tys.).

W toku walk powstańcy opanowali zwarty zespół dzielnic mieszkalnych w Śródmieściu i mniejsze zespoły budynków w innych dzielnicach. Większość oddziałów z Żoliborza, Ochoty i części z Mokotowa wycofała się do podwarszawskich lasów — Puszczy Kampinoskiej, Lasów Sękocińskich i Lasu Kabackiego, oddziały praskie powróciły do konspiracji; do 4 VIII siły powstańcze kontynuowały ataki, zdobyły kilka ważnych punktów niem. oporu, m.in.: Pocztę Gł., elektrownię, Państw. Wytwórnię Papierów Wartościowych, pałac Blanka, Bank Pol. na Bielańskiej; w nocy z 4 na 5 VIII na Żoliborz powróciło zgrupowanie z Puszczy Kampinoskiej.

4 VIII KG AK z powodu braku amunicji zabroniła podejmowania działań ofensywnych. Dowództwo AK zdawało sobie sprawę, że samodzielne opanowanie miasta będzie b. trudne, liczono jednak na wsparcie w zaopatrzeniu z Zachodu oraz bezpośrednią pomoc Armii Czerwonej. Zabiegi pol. u aliantów o wsparcie akcji w Warszawie trwały od 26 VII (władze brytyjskie odrzuciły prośbę, stwierdzając, iż Warszawa znajduje się w sowieckiej strefie operacyjnej); od 3 VIII premier rządu RP na uchodźstwie bez rezultatu prosił J. Stalina o pomoc wojsk. dla powstania; po zmianie stanowiska władz bryt. 4 VIII–21 IX samoloty alianckie dokonywały zrzutów broni, amunicji i żywności nad Warszawą i Puszczą Kampinoską; łącznie z pd. Włoch startowało 199 samolotów (94 pol.), które przewiozły 233 t zaopatrzenia (tylko 47 t odebrali powstańcy).

W wyniku działań w pierwszych dniach powstania wytworzyły się 3 ośrodki walki (Śródmieście z Wolą i Starym Miastem, Dolny Mokotów i Żoliborz), zorganizowane w 3 grupy taktyczne: Śródmieście (dca ppłk E. Pfeiffer „Radwan”), Północ — obejmującą Stare Miasto, Powązki, Marymont, Żoliborz i Puszczę Kampinoską (ppłk K. Ziemski „Wachnowski”), Południe — obejmującą Mokotów, Czerniaków, Lasy Chojnowskie i Las Kabacki (ppłk J. Rokicki „Karol”); siły powstańcze zostały poparte przez ludność cywilną, która spontanicznie pomagała w obronie, budowie umocnień, tworzeniu służb sanitarnych i ratowniczych, zaopatrzeniu w żywność i wodę; jawną działalność w okresie powstania prowadziły władze i organy Pol. Państwa Podziemnego — KRM, RJN, departamenty Delegatury Rządu RP na Kraj; audycje nadawała radiostacja „Błyskawica”, harcerze zorganizowali pocztę polową, kontynuowały pracę RGO i PCK (gł. wyżywienie), niesienie pomocy mieszkańcom wspierał Kościół katolicki.

5 VIII Niemcy, wykorzystując przybywające nowe oddziały SS, policji, jednostki frontowe i lotnictwo, rozpoczęli natarcie na Woli i Ochocie w celu otwarcia tras komunik. przez mosty; 5–6 VIII mimo oporu zgrupowania ppłka J. Mazurkiewicza „Radosława” (okrążone — przebiło się na Stare Miasto) zdobyli Wolę i odcięli Stare Miasto od Śródmieścia, wymordowali ok. 40 tys. osób cywilnych; 4–11 VIII opanowali Ochotę i również dokonali rzezi ludności; następne uderzenie zostało skierowane na Stare Miasto, zamykające wylot trasy komunik. na most Kierbedzia; Niemcy, nie mogąc opanować dzielnicy jednym uderzeniem, rozpoczęli systematyczne niszczenie domów atakami artylerii i lotnictwa; po zepchnięciu obrońców w głąb Starego Miasta 19 VIII rozpoczęli szturm generalny; pomocy obrońcom próbowało udzielić zgrupowanie partyzanckie z Puszczy Kampinoskiej; po niepowodzeniu próby przedarcia się przez Powązki przeszło na Żoliborz i w nocy z 19 na 20 oraz z 20 na 21 VIII, ponosząc duże straty, atakowało bez powodzenia Dworzec Gdański; 25 VIII–1 IX trwała ewakuacja obrońców Starego Miasta kanałami do Śródmieścia (4,5 tys. ludzi) i na Żoliborz (0,8 tys.); ludność cyw. (80 tys.) i ciężko ranni (8 tys.) zostali w dużej części wymordowani przez Niemców, pozostałych wywieziono do obozu w Pruszkowie; w innych dzielnicach w sierpniu powstańcy umacniali pozycje obronne, w Śródmieściu zdobyli m.in.: gmach PAST-y, Pałac Staszica, Komendę Policji, budynek YMCA.

13 VIII władze ZSRR oficjalnie potępiły dowództwo powstania, 15 VIII nie wyraziły zgody na wahadłowy lot zaopatrzeniowy dla Warszawy bombowców amer. połączony z lądowaniem na lotnisku k. Połtawy; ujawnienie świat. opinii publicznej stanowiska rządu sowieckiego w sprawie pomocy dla powstania i upór premiera W. Brytanii, W. Churchilla, doprowadziły do wyrażenia zgody na jeden lot na początku września; po upadku Starego Miasta Niemcy, licząc się z możliwością sowieckiego ataku na Pragę i koniecznością organizowania linii obrony wzdłuż zach. brzegu Wisły, rozpoczęli jego oczyszczanie, 3–6 IX wyparli powstańców z Powiśla, od 5 IX atakowali Śródmieście wzdłuż Al. Jerozolimskich, dążąc do odblokowania trasy komunik. przez most Poniatowskiego;

9–10 IX dowództwo powstania podjęło rozmowy kapitulacyjne, przerwane po zapowiedzi dziennego lotu amer. z zaopatrzeniem oraz rozpoczęciu sowieckiego natarcia na Pragę; 11 IX Niemcy uderzyli na Czerniaków i 13 IX odcięli go od Śródmieścia; 16–21 IX oddziały 2. dywizji piechoty WP sforsowały Wisłę, utworzyły niewielkie przyczółki na Żoliborzu, Powiślu, Czerniakowie i nawiązały współdziałanie z siłami powstańczymi, nie zdołały jednak odeprzeć niem. przeciwuderzenia; większość żołnierzy poległa lub została zamordowana; 13 IX zrzuty dla powstańców rozpoczęło lotnictwo sowieckie; 18 IX 110 amer. bombowców dokonało zrzutu nad Warszawą (powstańcy przejęli 30% zasobników); 24 IX Niemcy zaatakowali Mokotów, 26 IX część obrońców kanałami przeszła do Śródmieścia (0,6 tys.), reszta 27 IX skapitulowała; tego samego dnia oddziały niem. rozpoczęły operację likwidacji zgrupowania partyzanckiego w Puszczy Kampinoskiej, 29 IX oddziały pol., próbujące wydostać się z okrążenia, zostały rozbite pod Jaktorowem; 29 IX Niemcy uderzyli na Żoliborz, który 30 IX skapitulował; osamotnione Śródmieście poddało się 2 X.

Układ kapitulacyjny zapewniał powstańcom prawa kombatanckie, zabraniał stosowania odpowiedzialności zbiorowej wobec ludności cywilnej; oddziały powstańcze, bezpośrednio przed kapitulacją przeorganizowane w Warsz. Korpus AK (8. Dywizja Piechoty AK im. R. Traugutta — oddziały żoliborskie, 10. Dywizja Piechoty AK im. S. Okrzei — mokotowskie, 28. Dywizja Piechoty AK im. M. Rataja — śródmiejskie), do 5 X opuściły Warszawę i poszły do niem. niewoli; ludność cywilna ewakuowano do obozu przejściowego w Pruszkowie, 165 tys. wywieziono na przymusowe roboty do Rzeszy, a ok. 350 tys. na osiedlenie na terenie GG, część młodzieży i powstańców wywieziono do obozów pracy i obozów koncentracyjnych. Cel powstania nie został osiągnięty; straty niem. wynosiły: 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych, prawie 300 czołgów, dział szturmowych i samochodów pancernych; wśród powstańców było ok. 10 tys. zabitych, 7 tys. zaginionych, 5 tys. ciężko rannych, do niewoli poszło 17 tys. żołnierzy; zginęło ponad 150 tys. osób cywilnych; planowe działania Niemców w czasie powstania i po jego upadku doprowadziły do zniszczenia ok. 70% majątku miasta.

Powstanie warszawskie jako fakt historyczny wzbudza wiele emocji, wątpliwości. Przebieg działań militarnych oraz konsekwencje upadku powstania nie wywoływały znaczniejszych sporów. Natomiast niemal od chwili upadku powstania trwa spór o jego genezę, formułowany często jako pytanie: czy powstanie musiało wybuchnąć, oraz o stosunek ZSRR do niego. Odpowiedź na pytanie o genezę powstania w historiografii PRL została zdominowana przez ideologię, co sprowadzało się do tezy o „zbrodniczej decyzji Londynu”, który naraził na zgubę stolicę wyłącznie dla uchwycenia władzy w kraju. Takie ujęcie ukierunkowało na długie lata historiografię, choć nie było zgodne z ogólnymi odczuciami Polaków. Tezą bardziej przekonywającą i powszechnie akceptowaną, sformułowaną poza krajem, było stwierdzenie, że powstanie było dram. walką w obronie wolności, próbą uchronienia kraju przed sowietyzacją, a do tego potrzebne było wydarzenie, które by poruszyło sumienie świata.

Paradoksem jest, że obie tezy nie przeczą sobie i potwierdzają, że o powstaniu zdecydowały przyczyny polit., a nie realna ocena sytuacji wojskowej. W tej dyskusji symptomatycznym głosem było stwierdzenie socjalisty A. Pragiera, który w swoich wspomnieniach, Czas przeszły dokonany (1966), napisał, że podjęcie walki w milionowym mieście było świadomym skazaniem stolicy na śmierć. Charakterystyczne w sporze o powstanie jest pomijanie problemu jego szans. Wszyscy są niemal zgodni, że bez współdziałania z Armią Czerwoną powstańcy byli skazani na klęskę.

Pomijając aspekty ideologiczne, można powiedzieć, że w tej sprawie zarysowały się dwa jednostronne punkty widzenia. Zgodnie z pierwszym — powstanie upadło, ponieważ Komendzie Gł. AK zabrakło woli współdziałania z Armią Czerwoną, zgodnie z drugim — upadło, ponieważ ta nie udzieliła pomocy powstaniu. Wiąże się z tym negowanie lub podkreślanie znaczenia powstania dla przebiegu militarnych działań na froncie wschodnim. Należy jednak podkreślić powszechny brak zrozumienia, także w historiografii eur., dla postępowania sowieckiego. Tu poglądy zdominowała wypowiedź szefa sztabu niemieckich wojsk lądowych, gen. H. Guderiana, który w swoich wspomnieniach dziwił się: jak można było nie wykorzystać powstania do przekroczenia Wisły i zdobycia Warszawy. De facto dyskusja i spory wokół p.w. sprowadzają się do poszukiwania odpowiedzi na pytania: czy powstańcza ofiara poszła całkowicie na marne, czy też wynikały z niej jakieś konkretne korzyści. Na pytania te, podobnie jak w przypadku wcześniejszych pol. powstań nar., brak do dziś jednoznacznej odpowiedzi. Nie ulega jednak wątpliwości, że spór o powstanie wpływał na kształtowanie się świadomości nar. Polaków i myśl polit. opozycji lat 70. i 80.

 

Bibliografia 

  • A. Borkiewicz, Powstanie warszawskie 1944, Warszawa 1964.
  • Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, t. 1–3, Warszawa 1974.
  • Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t.4: Lipiec–październik 1944, Londyn 1977.
  • W. Bartoszewski, Dni walczącej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Londyn 1984;
  • J. Ciechanowski, Powstanie warszawskie, Warszawa 1984;
  • A. Przygoński, Powstanie warszawskie z sierpnia 1944 r., t. 1–2, Warszawa 1980;
  • Mocarstwa wobec Powstania. Wybór dokumentów i materiałów, red. M.M. Drozdowski, Warszawa 1994;
  • J. Zawodny, Powstanie warszawskie w walce i dyplomacji, Warszawa 1994;
  • T. Sawicki, Rozkaz: zdławić powstanie. Siły zbrojne III Rzeszy w walce z Powstaniem Warszawskim 1944, Warszawa 2001.
  • H. von Kranhals Der Warschauer Aufstand 1944, Frankfurt am Main 1964.

Andrzej Chmielarz

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.

Drukuj
In order to properly print this page, please use dedicated print button.