Powstanie warszawskie 1944

Powstanie warszawskie 1944 – wystąpienie zbrojne AK przeciw Niemcom rozpoczęte 1 VIII w Warszawie.

Decyzję o podjęciu walki w mieście, w ramach planu operacyjnego „Burza”, w celu opanowania Warszawy przed wkroczeniem Armii Czerwonej, dowództwo Armii Krajowej podjęło 21 VII; o podjęciu walki zadecydowały względy polit., w sytuacji gdy okazało się, że władze sowieckie również na zachód od linii Bugu rozbrajają oddziały AK i likwidują struktury Delegatury Rządu RP na Kraj, ujawniające się w ramach planu „Burza”. W przekonaniu o konieczności opanowania stolicy przez AK i objęcia w niej władzy przez krajowe agendy rządu RP na uchodźstwie utwierdziło kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego utworzenie na wyzwolonej spod okupacji niemieckiej przez Armię Czerwoną Lubelszczyźnie prosowieckiego PKWN. W tej sytuacji uznano, że zdobycie Warszawy i świat. rozgłos tego wydarzenia wymusi na ZSRR uznanie legalności i suwerenności organów RP.

8 VII rząd upoważnił Delegaturę Rządu i KG AK do ogłoszenia powstania w Warszawie w momencie przez nie obranym; 31 VII, po uzyskaniu informacji, że czołgi sowieckie są już na obrzeżach Pragi, KG AK podjęła decyzję (zaaprobowaną przez delegata rządu) o rozpoczęciu walki 1 VIII o godz. 17 (godzina „W”). Siły AK liczyły łącznie ok. 50 tys. żołnierzy, dysponujących 6 tys. sztuk broni palnej, 45 tys. granatów i zapasem amunicji na 2–3 dni walki; jednostki innych organizacji (AL, PAL, KB, NSZ) grupowały ok. 2,5 tys. żołnierzy; garnizon niem. liczył ok. 16 tys. dobrze uzbrojonych żołnierzy i policjantów, ponadto w mieście znajdowały się liczne pododdziały jednostek kierowanych na front; Niemcy spodziewali się wybuchu powstania od dawna, od wiosny 1944 umacniali obiekty zajmowane w mieście.

Prowadzona w pośpiechu i półjawnie mobilizacja sił powstańczych sprawiła, że rozkaz nie dotarł na czas do części dowódców i oddziałów, a w wielu rejonach miasta doszło do potyczek przed godziną „W”, co zaalarmowało siły niem. (odpadł największy atut sił powstańczych — zaskoczenie); powstanie rozpoczęło ok. 23 tys. żołnierzy (tylko 10% uzbrojonych) ogólnym szturmem na rozrzucone po całym mieście niem. punkty oporu; dowódca sił powstańczych — komendant okręgu warszawskiego AK, płk A. Chruściel („Monter”). Powstańcy nie zdobyli większości atakowanych obiektów, m.in. dzielnicy z siedzibami władz adm. — pałacu Brühla, i policyjnych — rejonu alei Szucha, Dworca Gł., Poczty Głównej, Komendy Miasta, Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Narodowego, elektrowni, Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych, Cytadeli, Dworca Gdańskiego, Domu Akademickiego przy pl. Narutowicza, lotnisk na Okęciu i Bielanach, mostów przez Wisłę; ponieśli duże straty — ok. 2 tys. zabitych (Niemcy — ok. 0,5 tys.).

W toku walk powstańcy opanowali zwarty zespół dzielnic mieszkalnych w Śródmieściu i mniejsze zespoły budynków w innych dzielnicach. Większość oddziałów z Żoliborza, Ochoty i części z Mokotowa wycofała się do podwarszawskich lasów — Puszczy Kampinoskiej, Lasów Sękocińskich i Lasu Kabackiego, oddziały praskie powróciły do konspiracji; do 4 VIII siły powstańcze kontynuowały ataki, zdobyły kilka ważnych punktów niem. oporu, m.in.: Pocztę Gł., elektrownię, Państw. Wytwórnię Papierów Wartościowych, pałac Blanka, Bank Pol. na Bielańskiej; w nocy z 4 na 5 VIII na Żoliborz powróciło zgrupowanie z Puszczy Kampinoskiej.

4 VIII KG AK z powodu braku amunicji zabroniła podejmowania działań ofensywnych. Dowództwo AK zdawało sobie sprawę, że samodzielne opanowanie miasta będzie b. trudne, liczono jednak na wsparcie w zaopatrzeniu z Zachodu oraz bezpośrednią pomoc Armii Czerwonej. Zabiegi pol. u aliantów o wsparcie akcji w Warszawie trwały od 26 VII (władze brytyjskie odrzuciły prośbę, stwierdzając, iż Warszawa znajduje się w sowieckiej strefie operacyjnej); od 3 VIII premier rządu RP na uchodźstwie bez rezultatu prosił J. Stalina o pomoc wojsk. dla powstania; po zmianie stanowiska władz bryt. 4 VIII–21 IX samoloty alianckie dokonywały zrzutów broni, amunicji i żywności nad Warszawą i Puszczą Kampinoską; łącznie z pd. Włoch startowało 199 samolotów (94 pol.), które przewiozły 233 t zaopatrzenia (tylko 47 t odebrali powstańcy).

W wyniku działań w pierwszych dniach powstania wytworzyły się 3 ośrodki walki (Śródmieście z Wolą i Starym Miastem, Dolny Mokotów i Żoliborz), zorganizowane w 3 grupy taktyczne: Śródmieście (dca ppłk E. Pfeiffer „Radwan”), Północ — obejmującą Stare Miasto, Powązki, Marymont, Żoliborz i Puszczę Kampinoską (ppłk K. Ziemski „Wachnowski”), Południe — obejmującą Mokotów, Czerniaków, Lasy Chojnowskie i Las Kabacki (ppłk J. Rokicki „Karol”); siły powstańcze zostały poparte przez ludność cywilną, która spontanicznie pomagała w obronie, budowie umocnień, tworzeniu służb sanitarnych i ratowniczych, zaopatrzeniu w żywność i wodę; jawną działalność w okresie powstania prowadziły władze i organy Pol. Państwa Podziemnego — KRM, RJN, departamenty Delegatury Rządu RP na Kraj; audycje nadawała radiostacja „Błyskawica”, harcerze zorganizowali pocztę polową, kontynuowały pracę RGO i PCK (gł. wyżywienie), niesienie pomocy mieszkańcom wspierał Kościół katolicki.

5 VIII Niemcy, wykorzystując przybywające nowe oddziały SS, policji, jednostki frontowe i lotnictwo, rozpoczęli natarcie na Woli i Ochocie w celu otwarcia tras komunik. przez mosty; 5–6 VIII mimo oporu zgrupowania ppłka J. Mazurkiewicza „Radosława” (okrążone — przebiło się na Stare Miasto) zdobyli Wolę i odcięli Stare Miasto od Śródmieścia, wymordowali ok. 40 tys. osób cywilnych; 4–11 VIII opanowali Ochotę i również dokonali rzezi ludności; następne uderzenie zostało skierowane na Stare Miasto, zamykające wylot trasy komunik. na most Kierbedzia; Niemcy, nie mogąc opanować dzielnicy jednym uderzeniem, rozpoczęli systematyczne niszczenie domów atakami artylerii i lotnictwa; po zepchnięciu obrońców w głąb Starego Miasta 19 VIII rozpoczęli szturm generalny; pomocy obrońcom próbowało udzielić zgrupowanie partyzanckie z Puszczy Kampinoskiej; po niepowodzeniu próby przedarcia się przez Powązki przeszło na Żoliborz i w nocy z 19 na 20 oraz z 20 na 21 VIII, ponosząc duże straty, atakowało bez powodzenia Dworzec Gdański; 25 VIII–1 IX trwała ewakuacja obrońców Starego Miasta kanałami do Śródmieścia (4,5 tys. ludzi) i na Żoliborz (0,8 tys.); ludność cyw. (80 tys.) i ciężko ranni (8 tys.) zostali w dużej części wymordowani przez Niemców, pozostałych wywieziono do obozu w Pruszkowie; w innych dzielnicach w sierpniu powstańcy umacniali pozycje obronne, w Śródmieściu zdobyli m.in.: gmach PAST-y, Pałac Staszica, Komendę Policji, budynek YMCA.

13 VIII władze ZSRR oficjalnie potępiły dowództwo powstania, 15 VIII nie wyraziły zgody na wahadłowy lot zaopatrzeniowy dla Warszawy bombowców amer. połączony z lądowaniem na lotnisku k. Połtawy; ujawnienie świat. opinii publicznej stanowiska rządu sowieckiego w sprawie pomocy dla powstania i upór premiera W. Brytanii, W. Churchilla, doprowadziły do wyrażenia zgody na jeden lot na początku września; po upadku Starego Miasta Niemcy, licząc się z możliwością sowieckiego ataku na Pragę i koniecznością organizowania linii obrony wzdłuż zach. brzegu Wisły, rozpoczęli jego oczyszczanie, 3–6 IX wyparli powstańców z Powiśla, od 5 IX atakowali Śródmieście wzdłuż Al. Jerozolimskich, dążąc do odblokowania trasy komunik. przez most Poniatowskiego;

9–10 IX dowództwo powstania podjęło rozmowy kapitulacyjne, przerwane po zapowiedzi dziennego lotu amer. z zaopatrzeniem oraz rozpoczęciu sowieckiego natarcia na Pragę; 11 IX Niemcy uderzyli na Czerniaków i 13 IX odcięli go od Śródmieścia; 16–21 IX oddziały 2. dywizji piechoty WP sforsowały Wisłę, utworzyły niewielkie przyczółki na Żoliborzu, Powiślu, Czerniakowie i nawiązały współdziałanie z siłami powstańczymi, nie zdołały jednak odeprzeć niem. przeciwuderzenia; większość żołnierzy poległa lub została zamordowana; 13 IX zrzuty dla powstańców rozpoczęło lotnictwo sowieckie; 18 IX 110 amer. bombowców dokonało zrzutu nad Warszawą (powstańcy przejęli 30% zasobników); 24 IX Niemcy zaatakowali Mokotów, 26 IX część obrońców kanałami przeszła do Śródmieścia (0,6 tys.), reszta 27 IX skapitulowała; tego samego dnia oddziały niem. rozpoczęły operację likwidacji zgrupowania partyzanckiego w Puszczy Kampinoskiej, 29 IX oddziały pol., próbujące wydostać się z okrążenia, zostały rozbite pod Jaktorowem; 29 IX Niemcy uderzyli na Żoliborz, który 30 IX skapitulował; osamotnione Śródmieście poddało się 2 X.

Układ kapitulacyjny zapewniał powstańcom prawa kombatanckie, zabraniał stosowania odpowiedzialności zbiorowej wobec ludności cywilnej; oddziały powstańcze, bezpośrednio przed kapitulacją przeorganizowane w Warsz. Korpus AK (8. Dywizja Piechoty AK im. R. Traugutta — oddziały żoliborskie, 10. Dywizja Piechoty AK im. S. Okrzei — mokotowskie, 28. Dywizja Piechoty AK im. M. Rataja — śródmiejskie), do 5 X opuściły Warszawę i poszły do niem. niewoli; ludność cywilna ewakuowano do obozu przejściowego w Pruszkowie, 165 tys. wywieziono na przymusowe roboty do Rzeszy, a ok. 350 tys. na osiedlenie na terenie GG, część młodzieży i powstańców wywieziono do obozów pracy i obozów koncentracyjnych. Cel powstania nie został osiągnięty; straty niem. wynosiły: 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych, prawie 300 czołgów, dział szturmowych i samochodów pancernych; wśród powstańców było ok. 10 tys. zabitych, 7 tys. zaginionych, 5 tys. ciężko rannych, do niewoli poszło 17 tys. żołnierzy; zginęło ponad 150 tys. osób cywilnych; planowe działania Niemców w czasie powstania i po jego upadku doprowadziły do zniszczenia ok. 70% majątku miasta.

Powstanie warszawskie jako fakt historyczny wzbudza wiele emocji, wątpliwości. Przebieg działań militarnych oraz konsekwencje upadku powstania nie wywoływały znaczniejszych sporów. Natomiast niemal od chwili upadku powstania trwa spór o jego genezę, formułowany często jako pytanie: czy powstanie musiało wybuchnąć, oraz o stosunek ZSRR do niego. Odpowiedź na pytanie o genezę powstania w historiografii PRL została zdominowana przez ideologię, co sprowadzało się do tezy o „zbrodniczej decyzji Londynu”, który naraził na zgubę stolicę wyłącznie dla uchwycenia władzy w kraju. Takie ujęcie ukierunkowało na długie lata historiografię, choć nie było zgodne z ogólnymi odczuciami Polaków. Tezą bardziej przekonywającą i powszechnie akceptowaną, sformułowaną poza krajem, było stwierdzenie, że powstanie było dram. walką w obronie wolności, próbą uchronienia kraju przed sowietyzacją, a do tego potrzebne było wydarzenie, które by poruszyło sumienie świata.

Paradoksem jest, że obie tezy nie przeczą sobie i potwierdzają, że o powstaniu zdecydowały przyczyny polit., a nie realna ocena sytuacji wojskowej. W tej dyskusji symptomatycznym głosem było stwierdzenie socjalisty A. Pragiera, który w swoich wspomnieniach, Czas przeszły dokonany (1966), napisał, że podjęcie walki w milionowym mieście było świadomym skazaniem stolicy na śmierć. Charakterystyczne w sporze o powstanie jest pomijanie problemu jego szans. Wszyscy są niemal zgodni, że bez współdziałania z Armią Czerwoną powstańcy byli skazani na klęskę.

Pomijając aspekty ideologiczne, można powiedzieć, że w tej sprawie zarysowały się dwa jednostronne punkty widzenia. Zgodnie z pierwszym — powstanie upadło, ponieważ Komendzie Gł. AK zabrakło woli współdziałania z Armią Czerwoną, zgodnie z drugim — upadło, ponieważ ta nie udzieliła pomocy powstaniu. Wiąże się z tym negowanie lub podkreślanie znaczenia powstania dla przebiegu militarnych działań na froncie wschodnim. Należy jednak podkreślić powszechny brak zrozumienia, także w historiografii eur., dla postępowania sowieckiego. Tu poglądy zdominowała wypowiedź szefa sztabu niemieckich wojsk lądowych, gen. H. Guderiana, który w swoich wspomnieniach dziwił się: jak można było nie wykorzystać powstania do przekroczenia Wisły i zdobycia Warszawy. De facto dyskusja i spory wokół p.w. sprowadzają się do poszukiwania odpowiedzi na pytania: czy powstańcza ofiara poszła całkowicie na marne, czy też wynikały z niej jakieś konkretne korzyści. Na pytania te, podobnie jak w przypadku wcześniejszych pol. powstań nar., brak do dziś jednoznacznej odpowiedzi. Nie ulega jednak wątpliwości, że spór o powstanie wpływał na kształtowanie się świadomości nar. Polaków i myśl polit. opozycji lat 70. i 80.

Bibliografia

A. Borkiewicz, Powstanie warszawskie 1944, Warszawa 1964.
Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, t. 1–3, Warszawa 1974.
Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t.4: Lipiec–październik 1944, Londyn 1977.
W. Bartoszewski, Dni walczącej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Londyn 1984;
J. Ciechanowski, Powstanie warszawskie, Warszawa 1984;
A. Przygoński, Powstanie warszawskie z sierpnia 1944 r., t. 1–2, Warszawa 1980;
Mocarstwa wobec Powstania. Wybór dokumentów i materiałów, red. M.M. Drozdowski, Warszawa 1994;
J. Zawodny, Powstanie warszawskie w walce i dyplomacji, Warszawa 1994;
T. Sawicki, Rozkaz: zdławić powstanie. Siły zbrojne III Rzeszy w walce z Powstaniem Warszawskim 1944, Warszawa 2001.
H. von Kranhals Der Warschauer Aufstand 1944, Frankfurt am Main 1964.