Talmud (hebr. lamad ‘uczyć się’, ‘studiować’) – najważniejsza po Biblii księga judaizmu, zbiór religijnego, doktrynalnego i prawnego, tradycyjnego nauczania judaizmu (przekazywanego początkowo ustnie).
Zawiera komentarze do Pisma Świętego, rabiniczne dyskusje, wskazania moralne i przypowieści. Porusza takie tematy, jak: istota Boga, kosmologia, życie pośmiertne, zmartwychwstanie, Sąd Ostateczny, Mesjasz, istota człowieka, dusza ludzka, grzech i skrucha, nagroda i kara, wiara i modlitwa, nakazy religijne, prawo cywilne i karne, życie rodzinne, rola kobiety, wychowanie dzieci, jednostka i społeczność, zasady moralne (wobec Boga, innych ludzi i zwierząt), wskazania pobożnego życia, odżywianie, dbałość o ciało i zdrowie, a także demonologia. Talmud jako dzieło literackie jest zapisem wyjaśnień, komentarzy i dyskusji uczonych żydowskich (rabinów), dostosowujących Prawo pisane (Torę, w szerokim znaczeniu) do aktualnej, konkretnej sytuacji.
Najstarszą część T. stanowi Miszna (dzieło rabinów zw. tanaitami) zawierająca głównie zasady postępowania i normy prawne judaizmu (halacha), sformułowane między III w. p.n.e. a II w. n.e., a spisywane w języku hebr. (tzw. hebr. misznaickim) i zredagowane ostatecznie przez Judę ha-Nasiego (ok. 135–220). Miszna stała się podstawą dyskusji i komentarzy następnych pokoleń rabinów, zw. amoraitami, a ich wypowiedzi, wzbogacone między innymi wątkami tradycji ustnej w formie opowieści (hagada), złożyły się na drugą część Talmudu Gemarę, spisaną w języku aramejskim.
Gemara powstawała w dwóch środowiskach żydowskich: w Palestynie i w Babilonii, czego wynikiem były 2 Gemary, a w konsekwencji 2 T.; palestyńską wersję Talmudu, zw. Talmudem jerozolimskim, zakończono w IV w. (obejmowała ona 39 traktatów), natomiast wersję babilońską (znacznie obszerniejszą, choć zawierającą 37 traktatów), zw. Talmudem babilońskim, zredagowano ok. 500; Talmud babiloński stał się, oprócz Biblii hebrajskiej, podstawą judaizmu.
Poruszane w Talmudzie kwestie dotyczące prawa religijnego nazywane są halachą; przypowieści, legendy, wskazania moralne i wątki folklorystyczne - agadą [aram. opowieść]. Używany do dziś przez wyznawców judaizmu Talmud jest wielotomowym dziełem, którego studiowanie jest podstawowym obowiązkiem ortodoksyjnego Żyda.
Alina Cała
Bibliografia:
- Datner Sz, A. Kamieńska Z mądrości Talmudu, Warszawa 1988;
- Tyloch W. Opowieści mędrców Talmudu, Gdynia 1993;
- Cohen A. Talmud, Warszawa 1995.
- Der babylonische Talmud, Hrsg. L. Goldschmidt, Bd. 1–9, Berlin 1897–1935.
Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN. Tekst pochodzi z portalu Diapozytyw, należącego wcześniej do Instytutu Adama Mickiewicza.