Żydzi zaczęli osiedlać się w Broku pod koniec XVIII wieku, po trzecim rozbiorze Polski. Pierwszymi osadnikami żydowskimi byli przybysze z Płocka. W XIX w. miejscowi żydowscy piekarze byli cenionymi producentami macy, którą dostarczali także do Warszawy i Łodzi.

W 1808 r. W Broku mieszkało 122 Żydów, w 1817 r. 245, w 1819 r. – 163, co stanowiło 14 % mieszkańców. 

Rozwój Broku jako miejscowości letniskowej stworzył dla miejscowych Żydów warunki do rozwoju ekonomicznego. Prowadzili koszerne restauracje dla letników, ponadto zajmowali się handlem, rzemiosłem, dzierżawili sady.

Lechosław Herz w przewodniku po Puszczy Kamienieckiej i Białej o Żydach w Broku pisze w następujący sposób:

Niewątpliwie istnienie społeczności żydowskiej dodawało miasteczku kolorytu. Pierwsi letnicy traktowali obyczaje starozakonnych jako atrakcję, przyglądając się z zaciekawieniem, jak Żydzi stojąc nad brzegiem rzeki wytrząsali swe grzechy na bieżącą wodę. Tak było w dzień żydowskiego Nowego Roku, Rosz ha-Szana, przypadający w pierwsze dwa dni miesiąca tiszri, zazwyczaj we wrześniu. Pierwszy dzień tego święta zwany był też Świętem Trąbek. Rozlegał się wówczas głos baranich rogów, a prawowierni Żydzi dokonywali symbolicznego oczyszczania z grzechów.

W latach 40. XIX w. u zbiegu dzisiejszych ulic Pułtuskiej i Strażackiej wzniesiono drewnianą synagogę oraz mykwę. Pierwszym rabinem społeczności został Abraham Jehuda Lejb Kozak z Wyszogrodu, należący do grupy chasydów z Kocka, urodzony w 1820 roku.

W 1852 r. Żydzi otrzymali działkę pod cmentarz, na którym do dziś zachowało się kilkadziesiąt macew. W miejscowości funkcjonowały także trzy bet midrasze, cheder i jesziwa.

Kolejnymi rabinami byli: Nachman Szmuel Jakub (1908), Szmuel Icchak Miadasar (1925) oraz ostatni Jakob Meir Pomeranz (wyemigrował do Ziemi Izraela).

W czerwcu 1855 r. władze guberni płockiej zwróciły się do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych o zgodę na utworzenie okręgu bożniczego w Broku. Przy tej okazji podano szereg interesujących informacji:

Miasteczko rządowe Brok w powiecie ostrołęckim liczące 687 mieszkańców wyznania Mojżeszowego oraz gmina rządowa Brok mająca na ośmiu wsiach 56 głów tegoż wyznania, należy do okręgu bożniczego w mieście Ostrowi w 1,5 mili od miasta Broku, a 2,5 mili od niektórych zapomnianych wsi odległych [...] dopełnili kosztem dobrowolnych składek, co następuje:

1. Zakupili plac i na nim pobudowali bożnicę łącznie z mieszkaniem dla rabina,
2. Podobnie na zakupionym placu wybudowali dom, w którym mieści się łaźnia dla mężczyzn i kobiet z całym przyrządem i aparatem z miedzi [...]
3. Na zakupionym placu urządzili cmentarz obejmujący 900 sążni kwadratowych [...]
4. Zamierzyli na rb. pobudować lub kupić [...] dom mieszkalny na pomieszczenie dla Kantora Szkolnika i ubogich współwyznawców (...).

Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchowych wyraziła zgodę na utworzenie nowego okręgu bożniczego. 1 stycznia 1856 r. rozpoczął się pierwszy etat bożniczy. Na lata 1856–1860 kształtował się on następująco: „Przychód: I. Dochody stałe: A. Z dzierżaw czasowych: 1. Z wydzierżawienia domu – 10 rubli srebrem; 2. dochody od czytania rodału – 20 rubli srebrem. B. Składki: składki z mieszkańców – 120 rubli srebrem 50 kopiejek. II. Dochody niestałe: z pokładnego od ciał zmarłych – 3 ruble srebrem, 45 kopiejek. Suma: 153 ruble srebrem 95 kopiejek. Rozchód: I. Na pensje: 1. Zastępcy podrabina – 75 rubli srebrem. 2. Szkolnikowi – 7 rubli srebrem 50 kopiejek. 3. Kantorowi – 15 rubli srebrem. 4. Kasjerowi – 7 rubli srebrem 69 kopiejek. 5. Dla asesora Sekcji Wyznań – 1 rubel srebrem 80 kopiejek. II. Na materiały piśmienne: 1. Dla burmistrza – 3 ruble srebrem. 2. Dla Dozoru Bożniczego – 3 ruble srebrem. III. Na podatki – 14 rubli srebrem 62 kopiejki. IV. Na różne wydatki: 1. Na kupno drewna do ognia Bożnicy i szpitala, na światło do Bożnicy, na kupno Rajskich Jabłek – 7 rubli srebrem 50 kopiejek. 2. Posługiwaczom do chowania ciał zmarłych – 7 rubli srebrem 50 kopiejek. 3. Do dyspozycji Rządu Gubernialnego – 3 ruble srebrem 89 kopiejek. Suma: 153 ruble srebrem 95 kopiejek”.[1.1].

W 1865 r. Brok liczył 2010 mieszkańców, w tym 897 Żydów (44,6%), w 1909 r. –1127. W miejscowości funkcjonowały stowarzyszenia religijne: Linat ha-Cedek (opieka nad ubogimi chorymi), Hachnasat Orchim (opieka nad przybyszami), Kupat Gemilut Chasadim (kasa udzielająca bezprocentowych pożyczek).

W 1921 r. w Broku żyło 873 Żydów. W okresie międzywojennym w mieście rozwijał się prężnie ruch syjonistyczny – funkcjonował oddział Mizrachi, młodzieżówki: lewicowa Ha-Szomer ha-Cair i religijna Ha-Szomer ha-Dati oraz rewizjonistyczny Betar. W 1938 r. w Broku powstało centrum hachszary (przygotowania rolniczego do wyjazdu do Palestyny). Niewielka grupka młodzieży należała do Bundu oraz nielegalnej Komunistycznej Partii Polski.

W mieście działała łaźnia i rzeźnia. Rzeźnia położona była przy obecnej ul. Dąbrowskiego, dawnej Wyszkowskiej, mykwa w pobliżu synagogi przy obecnej ul. Pułtuskiej 22. W latach 20.–30. XX w. niemal cały handel i rzemiosło w Broku należało do Żydów.Większość dzieci żydowskich uczęszczała do chederów, dziewczynki uczyły się w szkole Bejt Jaakow. W okresie międzywojennym wielu Żydów uczęszczało do polskich szkół powszechnych.

W 1923 r. do Rady Miejskiej w Broku zostało wybranych 9 radnych, w tym 2 Żydów: Wolf Jagoda i Mendel Korytnicki, w 1939 r. w skład rady wchodziło 3 Żydów: Dawid Altmar, Moszek Lis i Mendel Korytnicki.

Niemcy wkroczyli do miasta 8 września 1939 roku. Zabudowa, w większości drewniana (w tym synagoga), została spalone. Wiele osób zginęło w płomieniach, w tym 40 Żydów. Część Żydów, którzy próbowali uciec, została złapana i pognana do Ostrowi Mazowieckiej i Komorowa, skąd wrócili po dwóch tygodniach. W Broku na porządku dziennym były prześladowania i mordy ludności żydowskiej. Blisko jedna trzecia żydowskich mieszkańców uciekła na tereny zajęte przez Związek Radziecki, gdzie większość z nich została zamordowana po zajęciu tych terenów przez Niemców. W 1942 r. Niemcy wywieźli pozostałych Żydów z Broku do obozu zagłady w Treblince.

Ocenia się, że wojnę przeżyło około 300 Żydów z Broku.

W 1945 r. w niektórych polskich miastach doszło do morderstw na osobach pochodzenia żydowskiego. Jedno z nich miało miejsce w Broku. Według powojennej relacji Welwla Szczuczynera, w nocy z 18 na 19 czerwca 1945 r. na niego i jego współlokatora, Zarembera, napadli uzbrojeni mężczyźni. Napadnięci posiadali pistolet parabellum i odparli atak. Jeden z napastników zginął na miejscu, drugi w wyniku poniesionych ran zmarł następnego dnia. Według Szczuczynera napadu dokonał oddział Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ)[1.2].

Nota bibliograficzna

• Brok, Encyclopedia of Jewish Communities, vol. IV [online] http://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol4_00151.html [dostęp: 21.04.2021].
• Brok, The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, Wigoder, New York 2001, s. 202.
• Herz L., Puszcze Kamieniecka i Biała. Przewodnik krajoznawczy w formie opowieści napisany, a po magicznych i egzotycznych miejscach znanych i nieznanych prowadzący, Pruszków 2005.
• Mironczuk J., Żydzi w powiecie ostrołęckim do I wojny światowej, Ostrołęka 2011.
• Młynarczuk E., Brokowscy Żydzi wpisani w dzieje miasta – historia [online] http://archiwumbiblioteka.brok.pl/index.php/spotkania-z-ciekawymi-ludzmi/59-brokowscy-zydzi-wpisani-w-dzieje-miasta-historia [dostęp: 21.04.2021].
• Piekarski D. Miasteczko Brok [w:] Rocznik Mazowiecki, t. XXVII 2015-2016, Warszawa 2016.