Przez pierwsze dwa wieki istnienia Elbląga Żydzi pojawiali się w mieście tylko sporadycznie. Działo się tak wskutek restrykcyjnej polityki Krzyżaków. Po włączeniu miasta do Rzeczpospolitej, król polski spośród czterech kandydatów przedstawionych przez radę miejską wybierał jednego na stanowisko starosty-burgrabiego. Jego kompetencje były niewielkie, gdyż ograniczały się jedynie do spraw policyjno-sądowych, wśród których było również sądzenie spraw dotyczących Żydów[1.1]. Wnioskować stąd należy o obecności Żydów w Elblągu i okolicy. Podobna sytuacja miała miejsce na przełomie XVI i XVII w. – wzmiankowano wówczas o pojedynczych żydowskich mieszkańcach miasta, trudniących się przede wszystkim handlem, a rzadziej rzemiosłem[1.2]. Nie mogli oni jednakże, podobnie jak Szkoci, liczyć na uzyskanie praw obywateli Elbląga[1.3]. Chrześcijanie obawiali się przede wszystkim konkurencji ekonomicznej, nie bez znaczenia była także niewiedza dotycząca religii i kultury „obcych”. Żydów oskarżano o przyczynianie się do rozprzestrzenienia wszelkich epidemii[1.4].

Przez kolejne stulecia, a nawet po 1772 r., elbląscy mieszczanie stosunkowo skutecznie bronili się przed konkurencją żydowską. Między innymi w 1731 r. w Prusach prawo do handlu rękodzielniczymi wyrobami tekstylnymi na terenie pogranicza polsko-pruskiego, ale bez Gdańska i Elbląga, otrzymało dwóch Żydów z Szyrwinty (ob. Kutusowo, Rosja) i Biskupca Pomorskiego[1.5]. W innym jednak przypadku, 6 września 1742 r. królewiecka kamera skarbowa wydała postanowienie dotyczące swobody handlu szlachetnymi kruszcami przez tamtejszych Żydów, którzy wyroby ze srebra i złota sprzedawali m.in. w Gdańsku, Elblągu i Braniewie[1.6].

Pierwszym Żydem, któremu udało się uzyskać prawa obywatela miasta, był Moses Levin z Berlina, później znany jako Moses Simon. Osiedlił się on w Elblągu w 1783 r. Nie mógł jednak trudnić się handlem – zezwolono mu wyłącznie na zajmowanie się prowadzeniem koszernej „garkuchni” oraz pełnienie roli tłumacza podczas rozmów z Żydami przybywającymi do miasta w celach handlowych[1.7]. Jednakże w 1800 r., mimo protestów elblążan, wcześniej wspomniany otrzymał zezwolenie na prowadzenie działalności handlowej oraz prawo do nabycia placu na składowanie drewna na terenie Łasztowni. W 1809 r. uzyskał prawa obywatela miasta wraz z trzema innymi Żydami[1.8]. Byli to najpewniej najzamożniejsi elbląscy Żydzi, bowiem od lat dziewięćdziesiątych XVIII w. w Elblągu mieszkało co najmniej kilkanaście rodzin żydowskich (w 1791 r. – 12, w 1804 – 23). Żydzi stanowili wówczas ok. 0,5–1% wszystkich mieszkańców.

W 1811 r. poza miastem założono kirkut, a od co najmniej 1816 r. na Starym Mieście działał dom modlitwy[1.9]. Krótko po 1812 r. zawiązano także gminę wyznaniową, do której zgłosiły się 42 rodziny. Listę jej członków i protokół z wyborów przedstawiono władzom dopiero pod groźbą kary pieniężnej. Utworzono również rzeźnię rytualną, cheder, a w 1824 r. otwarto synagogę[1.10]. Rabina zatrudniono jednak dopiero w latach 1875–1879[1.11].

W 1812 r., po wejściu w życie edyktu emancypacyjnego, prawa obywatelskie w Elblągu otrzymały 33 rodziny żydowskie, w tym 3 wdowy[1.12]. W 1816 r. liczba rodzin wyznania mojżeszowego wzrosła do 42[1.13]. Żydzi trudnili się przede wszystkim handlem, jednak zmieniające się ustawodawstwo pruskie nie umożliwiało im korzystania z pełni praw, przysługujących mieszczanom. W latach 1813–1821 wśród kupców-przybyszów, którzy uzyskali prawa obywatelskie w Elblągu, było 4 Żydów z Gdańska (spośród 9 nowoosiadłych kupców wywodzących się z tego miasta) oraz 5 ze Złotowa i Sępólna (spośród wszystkich 6 kupców przybyłych z Prus Zachodnich, nie licząc Gdańska)[1.14]. Magistrat aż do 1825 r. każdorazowo zgłaszał protest przeciwko nadawaniu kolejnych obywatelstw miejskich dla Żydów[1.1.10].

Szacuje się, iż  w latach 1816–1850 w gminie żydowskiej na rok przypadały średnio 3 śluby i narodziny 11–12 dzieci, co nie odbiegało w znaczący sposób od obserwacji dotyczących pozostałej ludności Elbląga[1.15]. U schyłku pierwszej połowy XIX w. w mieście mieszkało ponad 430 Żydów, którzy stanowili 2% wszystkich obywateli, co było najwyższym odsetkiem w historii elbląskiej gminy. Po 1845 r. w Elblągu opracowano petycję wzywającą do pełnego równouprawnienia ludności wyznania mojżeszowego. Jej duch znalazł częściowe odzwierciedlenie w ustawie sejmu pruskiego z 1847 r., która pozwalała Żydom na swobodne osiedlanie się, ale nie znosiła innych dotyczących tej grupy ograniczeń[1.16].

W 1861 r. wśród 144 czynnych zawodowo Żydów 81 pracowało w handlu (56%), a 17 – w rzemiośle (12%). Większą część niż połowa stanowili przedstawiciele wyższej warstwy społecznej: kupcy, bankierzy, inteligencja, maklerzy, mistrzowie rzemieślniczy, emeryci i rentierzy. Pozostali utrzymywali się z drobnego handlu (21 osób – 15%) oraz z pracy najemnej (35 osób – ok. 25%). W 1882 r. na 205 pracujących starozakonnych – odpowiednio 114 trudniło się handlem (56%), a 33 w rzemiosłem (16%)[1.17]. W 1844 r. do rady miejskiej Elbląga wybrano rajcę pochodzenia żydowskiego[1.18].

Elbląscy Żydzi znaleźli się również w gronie lokalnych fabrykantów. W 1874 r. powstała fabryka cygar Loesser & Wolff, zlokalizowana na północ od Nowego Miasta. Rozpoczynała jako firma Kohlwerk & Co., od 40 zatrudnionych, ale już w 1880 r. pracowało w niej 305 osób, w 1895 r. – 1509, a w 1909 r. – 3536! W 1875 r. fabryka przekształciła się w Kohlwerk & Loesser, a od 1878 r. była znana jako Loesser & Wolff. Wyroby zakładu docierały na obszar całych Niemiec, ponadto eksportowano je do Rosji, Anglii, Holandii, Belgii, Szwecji, Japonii, Australii i Afryki Południowej. W 1890 r. fabryka wyprodukowała 65 milionów cygar, a w 1905 r. – 120 milionów. Od 1877 r. był to drugi co do wielkości zakład przemysłowy w Elblągu[1.19]. Właściciel firmy Bernhard Loesser w uznaniu zasług dla rozwoju miasta został patronem jednej z ulic[1.20].

W 1880 r. w Elblągu zamieszkiwało 549 Żydów, a w 1905 r. ich liczba spadła do 445; znacząco nie zmieniała się już aż do objęcia władzy przez nazistów. Miejscowi emigrowali do większych miast, ale zastępowali ich przybysze z terenów przypadłych Rzeczpospolitej po 1918 r.[1.21].

Elbląscy Żydzi włączali się w życie społeczne miasta. Doktor Hirsch był m.in. autorem raportu o epidemii cholery w Prusach Zachodnich i Poznańskiem[1.22]. W 1895 r. wśród rajców miejskich był kupiec S. Levy[1.23]. W 1912 r. zastępcą prezydenta elbląskiej Izby Handlowej został radca handlowy Löwenstein[1.24]. W początkach XX w. powstało też w Elblągu powołane przez Stowarzyszenie Gmin Prus Wschodnich biuro pomocy żydowskim emigrantom z terenów Europy Wschodniej[1.1.13].

Elbląscy Żydzi czuli się w większości Niemcami wyznania mojżeszowego. W czasie pierwszej wojny światowej poległo 12 obywateli pochodzenia żydowskiego związanych z Elblągiem przez zamieszkanie lub urodzenie[1.25]. Niemalże pełna asymilacja z niemiecką większością nie zapobiegła jednak antysemickiej dyskryminacji, która nasiliła się już w pierwszych tygodniach po przejęciu władzy przez nazistów. Jej symbolami stały się m.in. odebranie z rąk właścicieli jednego z najznamienitszych elbląskich domów towarowych D. Loewenthala, należącego wówczas do Alfreda, Heinricha i Kurta Loewenthalów czy też „aryzacja” fabryki cygar Loesser & Wolff, która odtąd znana była jako firma Walter E. Beyer. W 1934 r. „zniknęła” też nazwa ul. Loessera (Loessrstraße). Wzywano do bojktotu żydowskich firm, niszczono sklepy. W kwietniu 1933 r. pozbawiono pracy wszystkich żydowskich adwokatów[1.26].

W czasie tzw. Nocy Kryształowej, z 9 na 10 listopada 1938 r., straż pożarna w sposób „kontrolowany” (!) spaliła synagogę, a później splądrowano żydowskie sklepy i aresztowano niemal wszystkich mężczyzn pochodzenia żydowskiego[1.1.20].

Prześladowania ze strony nazistów spowodowały falę emigracji elbląskich Żydów. W 1933 r. pozostawało ich już w mieście tylko 367, zaś w 1936 r. jedynie 207. Cześć szukała schronienia w innych miastach, a część za granicą, m.in. w Stanach Zjednoczonych, Palestynie, Belgii (Elsa Brill, z domu Elias), Francji (Kurt Lewinsohn) czy Austrii (Walter Levy). W 1939 r. pozostało w Elblągu 53 Żydów. Ostatnich skoszarowano na Wyspie Spichrzów, tworząc swoiste getto. Podobno jeszcze w październiku 1942 r. – dzięki mieszanym małżeństwom – na terenie miasta przebywało siedem osób pochodzenia żydowskiego[1.1.21]. W drugiej połowie 1944 r. przy budowie jednego z elbląskich mostów pracowały Żydówki z Baukommando Ostland, złożonego z więźniów niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Stutthof (Sztutowo)[1.27].

Wśród ofiar Zagłady oraz osób zmarłych w czasie II wojny światowej znajdują się nazwiska 129 Żydów urodzonych lub mieszkających w Elblągu. Byli oni deportowani do gett w Theresienstadt, Litzmannstadt (Łodzi), Rydze (także Ryga-Jungfernhof), Piaskach i Kownie. Zmarli w Berlinie, w gettach w Theresienstadt, Rydze, Litzmannstadt, Kownie oraz niemieckich nazistowskich obozach w Auschwitz (Oświęcimiu), Treblince, Kulmhof (Chełmnie), Stutthof, Sachsenhausen, Tormersdorf, Groß-Rosen, Cholm (Chełmie) oraz w miejscu zagłady w Raasiku, niedaleko Tallina[1.28].

Nota bibliograficzna

• Andrzejewski M., Elbląg w okresie drugiej wojny światowej, [w:] Historia Elbląga, t. 4, red. M. Andrzejewski, Gdańsk 2002.
• Andrzejewski M., Warunki życia ludności, [w:] Historia Elbląga, t. 4, red. M. Andrzejewski, Gdańsk 2002.
• Gugała J., Podobozy Stutthofu i obozy pracy przymusowej na terenie Elbląga w latach 1939–1945, „Rocznik Elbląski” 1976, t. VII, s. 20.
• Elbing, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life: Before and During the Holocaust, t. 1, red. S. Spector, New York 2001.
• Falk Z. W., Elblag, [w:] Encyclopaedia Judaica, t. 6, red. F. Skolnik, Detroit 2007.
• Groth A., Ustrój miasta i zmiany demograficzne, [w:] Historia Elbląga, t. 3, cz. 1, red. A. Groth, Gdańsk 2000.
• Józefczyk M., Z problematyki religijnej Elbląga, [w:] Historia Elbląga, t. 3, cz. 1, red. A. Groth, Gdańsk 2000.
• Stern S., Der Preussische Staat und die Juden, t. 1, cz. 2, Tübingen 1962.
• Stern S., Der Preussische Staat und die Juden, t. 3, cz. 2, Tübingen 1971.
• Szczuczko W., Polityczno-gospodarcze przesłanki rozwoju miasta, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 1, red. A. Groth, Gdańsk 1996.
• Tandecki J., Rozwój przestrzenny miasta i jego stosunki ludnościowe, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 1, red. A. Groth, Gdańsk 1996, s. 28.
• Tandecki J., Zmiany terytorialne i demograficzne, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 2, red. A. Groth, Gdańsk 1997.
• Wajda K., Dzieje polityczne. Społeczeństwo. Gospodarka. Życie codzienne, [w:] Historia Elbląga, t. 3, cz. 2, red. A. Groth, Gdańsk 2001.
• Wajda K., Obszar i ludność Elbląga, [w:] Historia Elbląga, t. 3, cz. 1, red. A. Groth, Gdańsk 2000, s. 118.
• Włodarski J., Społeczeństwo i życie codzienne, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 1, red. A. Groth, Gdańsk 1996.