Żydzi pojawili się w Jeleniej Górze prawdopodobnie już w pierwszej połowie XIV wieku. Osiedlili się przy obecnej ul. Szkolnej, która nosiła wówczas nazwę Żydowskiej (Judengasse). Tam też prawdopodobnie istniał dom modlitwy. Kres średniowiecznej społeczności żydowskiej w Jeleniej Górze nastąpił w XV w., wraz z wypędzeniem Żydów z wielu miast śląskich po kazaniach mnicha Jana Kapistrano.

Ponownie osiedlili się w mieście dopiero w XVIII wieku. W 1797 r. mieszkały tu trzy osoby wyznania mojżeszowego.

Dynamiczny rozwój gminy żydowskiej nastąpił w XIX w., po wejściu w życie edyktu emancypacyjnego wydanego przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III (1812). W tym roku odnotowano w mieście 35 Żydów. Pierwszym przewodniczącym gminy żydowskiej został Meier Berkowitz. Ok. 1820 r. założono cmentarz w rejonie dzisiejszych ulic: Nowowiejskiej, Na Skałkach i Studenckiej.

Początkowo Żydzi jeleniogórscy modlili się w prywatnym mieszkaniu przy Hintergasse. W 1846 r. wzniesiono synagogę przy Priesterstraße 20 (obecnie ul. Kopernika). Wiadomo, że w tym okresie zaczęła działać prywatna szkoła żydowska. W drugiej połowie XIX w. gmina żydowska rozrosła się. W 1871 r. w mieście mieszkało 336 Żydów, a w 1880 już 450. Pojawiła się potrzeba znalezienia nowego miejsca pochówku. W 1879 r. zaczął funkcjonować cmentarz przy ul. Sudeckiej, który w 1910 r. powiększono.

Według informacji zawartych w książce Führer durch die Jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932–1933 w 1932 r. Gmina Synagogalna w Jeleniej Górze liczyła ok. 360 członków, w tym 90 członków rzeczywistych. Gminę jeleniogórską tworzyli nie tylko mieszkańcy stolicy powiatu, ale także okolicznych miejscowości: Jagniątkowa, Karpacza, Kowar, Sobieszowa, Szklarskiej Poręby, Świerzawy i Wojkowa. W tym okresie wspólnocie przewodniczył Eugen Sachs, a w skład zarządu wchodzili jeszcze Jean Hirschfeld, I. Głogowski i Simon Sachs.

W czasie „nocy kryształowej” (09/10.11.1938) nazistowskie bojówki zdemolowały synagogę, cmentarz oraz wiele sklepów i zakładów należących do Żydów. W 1939 r. w mieście pozostało już tylko 67 żydowskich mieszkańców.

W latach 40. XX w. nazwiska jeleniogórskich i cieplickich Żydów pojawiają się w wykazach więźniów obozów przejściowych utworzonych dla Żydów z Dolnego Śląska w Tormersdorf, Grüssau i Riebnig. Jeleniogórscy Żydzi zginęli również w niemieckich nazistowskich obozach zagłady i koncentracyjnych: Auschwitz-Birkenau, Treblinka, Majdanek, Kulmhof (Chełmno nad Nerem), Sachsenhausen, Ravensbrück. Losy 42 z nich udało się odtworzyć na podstawie źródeł niemieckich.

Po II wojnie światowej w Jeleniej Górze osiedliła się na kilka lat liczna grupa Żydów polskich. Według danych archiwalnych na początku maja 1946 r. miasto zamieszkiwało 420 członków społeczności żydowskiej. W 1945 r. został utworzony Miejski Komitet Żydowski (MKŻ), powstawały organizacje i partie żydowskie, w tym oddział Towarzystwa Ochrony Zdrowia. W 1946 r. MKŻ utworzył Powszechną Szkołę Żydowską oraz półinternat. Swoją działalność w czerwcu 1946 r. rozpoczęła również Kongregacja Wyznania Mojżeszowego, posiadająca własnego rabina, która w 1948 r. liczyła 504 członków. W pierwszych latach po wojnie w mieście mieszkali także Żydzi niemieccy, którzy początkowo utworzyli własny Komitet Żydowski. Dzieje powojennej społeczności żydowskiej w mieście zostały omówione w książce Marka Szajdy Ludność żydowska w Jeleniej Górze po 1945 roku (Wrocław 2021).

Bibliografia

• Führer durch die Jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932–1933, Berlin 1933.
• Konieczny A., Tormersdorf, Grüssau, Riebnig. Obozy przejściowe dla Żydów Dolnego Śląska z lat 1941–1943, Wrocław 1997.
• Łaborewicz I., Świątynie Jeleniej Góry — synagoga, „Kurier Jeleniogórski” kwiecień 1997, nr 15(55), s. 11.
• Szajda M., Ludność żydowska w Jeleniej Górze po 1945 roku, Wrocław 2021.
• Waszkiewicz E., Kongregacja Wyznania Mojżeszowego na Dolnym Śląsku na tle polityki wyznaniowej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1945–1968, Wrocław 1999.