Pierwsza informacja o Żydach w Leżajsku pochodzi z 1521 roku. Wiadomo, że w 1563 r. mieszkało tu 20 rodzin żydowskich. W 1577 r. ich liczba spadła jednak do 12.

Wspólnota żydowska musiała się jednak rozrosnąć, gdyż na początku XVII w. dysponowała już synagogą. Najwcześniejsza wzmianka o niej pochodzi z 1629 roku. W 1635 r. król Władysław IV Waza nadał Żydom leżajskim prawo warzenia oraz szynkowania piwem i miodem. Przywilej ten potwierdził w 1682 r. król Jan III Sobieski. Już wówczas w mieście była ulica Żydowska. W poł. XVIII w. powstał tu kahał, który zarządzał synagogą, łaźnią, szpitalem (przytułkiem dla ubogich), a od końca XVIII w. również cmentarzem.

W 1777 r. kahał leżajski płacił 909 zł rocznie podatku tolerancyjnego, co stawiało go na 10 miejscu pośród gmin żydowskich na terenie obecnego województwa podkarpackiego. W 1785 r. mieszkało w Leżajsku 756 Żydów. Należały wówczas do nich 63 domy w mieście. Po 1772 r. w wyniku I rozbioru Polski Leżajsk znalazł się pod panowaniem austriackim. Od 1792 r. żydowskie dzieci, oprócz nauki w chederach, pobierały ją także w żydowskich szkołach z niemieckim językiem wykładowym (tzw. Jüdisch-Deutsche Schule).

Na przełomie XVIII i XIX w. Leżajsk stał się znaczącym ośrodkiem chasydyzmu. W 1772 r. osiadł bowiem w Leżajsku cadyk Elimelech ben Eleazar Lipmann zwany później Elimelechem z Leżajska (1717–11.03.1787). Od 1775 r. pełnił także funkcję miejscowego rabina. Elimelech, podobnie jak jego starszy brat Zusja z Annopola, był uczniem Dow Bera z Międzyrzecza zw. Wielkim Magidem. Elimelech był autorem wielu tomów wykładów kabalistycznych, w tym najważniejszego traktatu Noam Elimelech, wydanego w 1787 roku. Zawarł w nim swoje poglądy na społeczną i religijną rolę cadyka, przyczyniając się tym samym do ukształtowania struktur ruchu chasydzkiego – wspólnot religijnych, skupionych wokół cadyków. W Leżajsku założył pierwszy i najbardziej liczący się w Galicji ośrodek chasydyzmu. Jego uczniami byli m.in.: Menachem Mendel z Rymanowa, Jaakow Icchak ha-Lewi Horowic czyli Widzący z Lublina, Kalonymus Kalman ha-Lewi Epsztejn z Krakowa, Mojżesz Lejb z Sasowa i Abraham Joszua Heszel z Opatowa, Lewi Icchak z Berdyczowa i Dawid ben Szlomo Biderman z Lelowa. Kiedy jego uczeń Widzący z Lublina zbuntował się przeciwko niemu i przeniósł się do Łańcuta, Elimelech obłożył klątwą wszystkich chasydów, którzy uznali go swoim cadykiem. Po śmierci Elimelecha wielu jego zwolenników przeniosło się do Annopola, gdyż za jego następcę uznali jego brata Zusję. W Leżajsku nowym cadykiem został początkowo Jehuda Lejb z Zaklikowa, ale bardzo szybko ustąpił miejsca najstarszemu synowi Elimelecha Eleazerowi (zm. 14.07.1806).

Leżajsk od 1815 r. znajdował się w Królestwie Polskim pod panowaniem rosyjskim. Było to miasto prowincjonalne, ośrodek lokalnego handlu i rzemiosła, a najważniejszym leżajskim zakładem przemysłowym był browar. W 1870 r. gmina żydowska liczyła 1944 osoby i dysponowała dwiema synagogami. W 1891 r. do leżajskiej gminy włączono społeczność żydowską zamieszkałą w Grodzisku Dolnym.

Od 1895 r. działało w Leżajsku Towarzystwo Kredytowe, którego prezesem był Naftali Winman. W 1898 r. z powodów ekonomicznych doszło do nasilenia nastrojów antyżydowskich. Do 1900 r. liczebność gminy wzrosła do 3162 osób, z czego w samym mieście żyło 1950 Żydów. Kahał jednak nie zatrudniał wówczas rabina. Wobec wygaśnięcia rodzimej dynastii cadyków lokalna społeczność chasydzka była podzielona na zwolenników cadyków z Bełza, Sieniawy i Bobowej.

W ciągu pierwszych 10 lat XX w. liczba Żydów w Leżajsku spadła do 1705 osób. Jesienią 1918 r. w okolicy miasta grasowała banda rabusiów-dezerterów z wojska austriackiego, której przewodził Adam Płaza. Banda zamordowała w okolicach Leżajska m.in. Żyda w Starym Mieście oraz trzyosobową rodzinę żydowską w Jelnej.

W 1921 r. w mieście żyło 1575 Żydów, co stanowiło 31,1% ogółu mieszkańców. Głównym źródłem utrzymania leżajskich Żydów był handel. Byli właścicielami 174 sklepów w samym mieście, podczas gdy Polacy i Ukraińcy mieli zaledwie 14. Żydowscy przedsiębiorcy zrzeszeni byli w lokalnym oddziale Żydowskiego Zrzeszenia Gospodarczego, na czele którego w 1939 r. stał Izrael Izydor, a kupcy – Stowarzyszenia Kupców z Alterem Anfangiem na czele. Istniała także Kasa Kupiecko-Rzemieślnicza.

Przed wybuchem II wojny licząca 1896 osób społeczność żydowska miała do dyspozycji bibliotekę oraz szkoły prowadzone przez Tarbut, Jawne czy Bejt Jaakow.

Wojska niemieckie zajęły Leżajsk 13.09.1939 roku. Niedługo potem Niemcy podpalili synagogę, a na rynku spalili święte księgi żydowskie. Pod koniec września 1939 r. większość Żydów została wypędzona z miasta na tereny za rzeką San, do sowieckiej strefy okupacyjnej. W mieście pozostało ok. 350 z nich. W 1941 r. utworzono dla nich w mieście getto. Trafiło tam również ok. 500 Żydów wysiedlonych z Kalisza. W następnym roku część Żydów z leżajskiego getta trafiła do obozu pracy w Rozwadowie, część do getta w Rzeszowie, a jeszcze innych wysłano do obozu w Pełkiniach. 15.07.1942 r. Niemcy zastrzelili 16 Żydów w Starym Mieście pod Leżajskiem, a w pobliskiej Jelnej w lesie koło torów kolejowych zamordowali 20 kolejnych.

Po zakończeniu działań wojennych część ocalałych Żydów leżajskich (33 osoby) wróciła do miasta. 18.02.1945 r. oddział Narodowej Organizacji Wojskowej „Wołyniaka” napadł na 3 domy żydowskie i budynek NKWD. Zginęło wówczas 11 Żydów, podobno współpracowników Urzędu Bezpieczeństwa i kolaborantów.

Bibliografia:

• Aleksiun-Mądrzak N., Nielegalna emigracja Żydów z Polski w latach 1945-1947, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1995-1996, nr 2-3 (178–179).
• Lezajsk, [w:] Encyclopedia Judaica, red. M. Berenbaum, F. Skolnik, t. 12, Detroit 2007, s. 772.
• Potocki A., Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004.