Żydzi zaczęli osiedlać się w Lubieniu w drugiej połowie XVIII wieku. Kahał lubieński powstał w połowie XIX wieku. W 1860 r. urzędował tu rabin. Gmina żydowska w okresie międzywojennym obejmowała swoim zasięgiem miasto i gminę Lubień. Prawie w całości członkowie gminy mieszkali w Lubieniu, pojedyncze osoby w ościennych majątkach ziemskich: (Kobyla Łąka, Narty, Grabiny, Kaliska) i wsiach (Gagów, Modlibórz, Kłóbka Kamienna, Rutkowice, Kąty).
Żydzi od początku obecności w Lubieniu odgrywali istotną rolę w życiu gospodarczym. W XIX w. przodowali w miejscowy handlu, głównie towarami łokciowymi, suknem, bydłem i końmi. W 1928 r. na 78 placówek handlowych działających w mieście 62 należało do żydowskich właścicieli (80%). Jedynie w handlu artykułami kolonialnymi polscy kupcy stanowili konkurencję. Żydzi prowadzili w tym dziale 26 z 38 sklepów, w gastronomii posiadali 2 placówki z 3 istniejących, artykułów rolnych 1 z 2, przemysłowych 5 z 6. Według innych danych z 1928 r. na 101 przedsiębiorstw mających wykupione karty przemysłowe aż 79 (78,2%) należało do żydowskich właścicieli. Na 144 zakłady rzemieślnicze, według spisu z 19 kwietnia 1928 r., naliczono 61 zakładów żydowskich. Znanymi przedsiębiorcami byli: Chuna Ajzenwasser (maślarnia w Kaliskach), Chaim Kowalski (mydlarnia), Szmul Walter (fabryka wód gazowych istniejąca od 1916 roku), Abram Majer Burak (olejarnia, 1898), kupcami: Chil Rzepkowicz, Binem Berkenfeld, Lejzor Nasielski, Majlech Lipszyc, Zelig Tyber, Icek Taube, Moszek Wassercug, Nute Tyber, Abram Taube, Chil Majer Cajtag, Icek Hersz Lubiński, Calel Lisak, Jakub Morgensztern, Jakub Sochaczewski, Moszek Jastrzemski (piwiarnia, 1919), rzemieślnikami: Wigdor Wiksztajn (rymarz), Moszek Brzustowski (blacharz), piekarze: Jojne Brzustowski, Pinkus Żółtowski, Hersz Tarło, Szulim Wiksztajn, właścicielami ziemskimi w latach dwudziestych XX w.: Wolf Tajfel (majątek Narty) i Icek Majer Tajtelbaum (Grabiny), w latach trzydziestych XX w.: Aleksander Zakrzewski (Kobyla Łąka). Wśród innych profesji w 1921 r. pojawiła się dentystka Maria Rapaport.
Infrastrukturę gminną tworzyły: drewniana synagoga kryta blachą, drewniany dom modlitw kryty papą przy ulicy Bóżniczej (budynki wybudowano w pierwszej połowie XIX wieku). W tym ostatnim znajdowało się także mieszkanie rabina (do 1920), szkółka i łaźnia. Przy ul. 3 Maja znajdował się drewniany budynek kryty papą mieszczący cheder i dom modlitw. W 1917 r. gmina zakupiła murowany budynek, gdzie ulokowano przytułek dla ubogich podróżnych Żydów. Niska frekwencja sprawiła, że zlikwidowano go w 1920 r. i przerobiono na mieszkanie dla rabina. W jego sąsiedztwie znajdowały się stajenki i ogródek. Około 800 metrów za miastem znajdował się oparkaniony w 75% cmentarz z ceglanym budynkiem krytym papą w którym mieszkał dozorca. Ogólna wartość nieruchomości wynosiła w 1939 roku 22 000 zł., zaś ruchomości 3079 zł. Według innych źródeł odpowiednio: 29 000 i 3080 zł. Budynki gminne wymagały w latach trzydziestych XX w. gruntownych prac remontowych.
Gminie przewodził od 1908 r. (zatwierdzony w 1909) rabin Izrael Hersz Piotrowski (ur. 18 grudnia 1874 r. w Turku, syn Szlamy Majlecha i Gitli z Aurbachów. Odebrał, obok religijnego, świeckie wykształcenie elementarne. Ortodoks. Ojciec ośmiorga dzieci). Pomocą służyli mu rzezacy: J. Rabinowicz, Szmul Feldheim, Jakub Goldman, Szymon Herszkowicz, Szapse Adler (pełnił także funkcję kantora od 1932 r.), gminie sekretarzował od 1932 r. Chil Majer Drachman, a funkcję kasjera pełnił od 1929 r. Abram Majer Burak.
W 1919 r. pojawiła się licząca 53 osoby opozycja przeciwko powołanym w 1915 r. ortodoksyjnym członkom Dozoru Bóżniczego (prezes Icek Taube, rabin Piotrowski, Chaim Zandberg i jedna nieznana z nazwiska osoba). Protestujący rekrutowali się z ubogich środowisk o poglądach lewicowych. Mimo krytyki kolejne wybory do władz gminy przeprowadzono dopiero 1 czerwca 1924 roku. Lista ortodoksyjna zdobyła 3 mandaty, które przypadły: Nusynowi Kleczewskiemu, Majerowi Cajtagowi, Chaimowi Zandbergowi (zastępcy: Szyja Rzeszewski, Rafał Jachimowicz, Jakub Morgensztejn, Mendel Biszofsferder). Lista „Mizrachi” zdobyła 1 mandat dla Abrama Majera Buraka (zastępca Aron Żychliński). Kolejne wybory przeprowadzono 20 maja 1931 r. Do zarządu z listy nr 1 (ortodoksyjna) weszli: Nusyn Kleczewski, Binem Berkenfeld, Mordka Aron Burak, Moszek Jastrzemski, Lejzor Frenkiel (zastępcy: Szulim Gold, Mendel Krośniewski, Szmul Zendel, Icek Taube, Hersz Wołkowicz), z listy nr 2 (Związek Rzemieślników, reprezentujący środowiska syjonistyczno-socjalistyczne i „Mizrachi”): Chil Majer Drachman, Jakub Icek Jamnik, Wigdor Wiksztajn (zastępcy: Pinkus Nasielski, Hersz Abram Tarło, Lejzor Wolf Gut). W listopadzie 1933 r. odwołano przewodniczącego Nusyna Kleczewskiego i kasjera A. Buraka. Zastąpili ich ortodoksyjny kupiec Icek Taube, jako przewodniczący oraz Ch. Drachman (kasjer). Wybory 30 sierpnia 1936 r. przyniosły wzmocnienie znaczenia środowiska syjonistów i socjalistów kosztem „Agudy” i „Mizrachi”. W zarządzie zasiedli: Icek Taube (przewodniczący, ortodoks), Binem Berkenfeld (ortodoks), Abram Josef Drachman („Poalej Syjon Prawica”), Szulim Gold (ortodoks), Zelig Zając („Poalej Syjon Prawica”), Moszek Fordoński („Bund”), Mendel Krośniewski (ortodoks), Ojzer Szwarc („Bund”). Zastępcy reprezentowali nurt ortodoksyjny (4 osoby), syjonistyczny (3), bezpartyjny (1).
Wraz z utworzeniem w Lubieniu w 1936 r. oddziału Stronnictwa Narodowego rozpoczęto działania antyżydowskie. Organizowano kilkuosobowe bojówki złożone z młodzieży. Zamalowywano szyldy, malowano na murach hasła antysemickie „Nie kupujcie u Żydów”, rozdawano ulotki, nawoływano do bojkotu, uprawiano domokrążną, trudną do uchwycenia propagandę. Jedynym poważniejszym zajściem było wybicie nocą z 20/21 marca 1936 roku cegłą szyby wystawowej w kawiarni Wigdora Wiksztajna.
W pierwszych, po uzyskaniu przez Polskę niepodległości wyborach do Rady Miejskiej, które odbyły się 31 sierpnia 1919 r. zasiadło czterech Żydów reprezentujących środowisko ortodoksyjne (Dawid Epstein – zmarł 21 sierpnia 1920, Icek Taube – zrzekł się mandatu 21 maja 1927, Abram Drachman, Nute Tyber). W Magistracie zasiadł Szulim Gold. W kolejnych wyborach 26 czerwca 1927 r. wystawiono listę nr 1 („Poalej Syjon Lewica”) na którą oddano 76 głosów, co zaowocowało funkcją radnego dla Barucha Jakubowskiego, listę nr 3 (żydowska bez nazwy, została wycofana), listę nr 4 (tzw. ortodoksji żydowskiej) 256 głosów i 4 radnych (Icek Taube, Nuta Tyber, Załma Majer Epstein, Icek Kirsz), listę nr 5 (żydowskiej ortodoksji bez nazwy, została wycofana), listę nr 7 (żydowskiej ortodoksji, została wycofana). W Magistracie zasiadł Jakub Sochaczewski. Do wyborów 12 czerwca 1932 r. zgłoszono „żydowskie” listy: nr 1 „Poalej Syjon Prawica” – 115 głosów i 1 mandat (Baruch Jakubowski), nr 3 „Bundu” - 92 głosy i 1 mandat (Chaim Nachmanowicz), nr 7 Zjednoczenie Żydowskie (faktycznie ortodoksi) – 175 głosów i 2 mandaty (Icek Taube i ?). W wyborach 21 maja 1939 r. polskie ugrupowania uzyskały 10 mandatów, żydowskie 2.
Obecność żydowską w Lubieniu zakończyła okupacja niemiecka. 7 listopada 1939 r. grupę młodych Żydów skierowano do obozów pracy w okolicach Poznania (głównie do Buku w powiecie grodziskim). Innych wypędzono do Generalnego Gubernatorstwa. Przebywali wiosną 1940 r. w: Wiskitkach, Skierniewicach, Błoniu, Żyrardowie i Warszawie. W dniu 16 września 1939 roku podpalono synagogę oraz część domów w dzielnicy żydowskiej, w 1940 zburzono dom modlitw. Dalsze losy skupiska są nieznane. Możemy mniemać, że ich losy były zbliżone do ościennych gmin. Pozostała bliżej nieokreślona liczebnie grupa, która wegetowała do lata 1941 roku. Miały wówczas miejsce kolejne wywózki do obozów pracy w okolice Poznania. Pozostałe w mieście osoby zostały skierowane do getta łódzkiego. Jeśli część z nich pozostała, to zapewne zastała skierowana wiosną 1942 roku niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.
Po wojnie skupisko żydowskie nie odrodziło się. Pojawiły się w 1946 r. pojedyncze osoby, które opuściły Lubień do krótkim pobycie.
Bibliografia
- Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007.
- Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918–1950, Toruń 2006.
- Kawski T., Żydzi z Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Bydgoszczy ocaleni z Shoah. Przyczynek do poznania struktury społeczno-zawodowej, zmian osadniczych oraz migracji ludności żydowskiej w Polsce po II wojnie światowej, [w:] Wrzesień 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej, Toruń – Bydgoszcz 2001.
- Olejniczak A., Żydzi w powiecie włocławskim (1918–1939), Włocławek 2000.
