Początki Płocka sięgają IX i X w. (znajdował się tu ośrodek kultu pogańskiego). W X w. wraz z Mazowszem wszedł w obręb państwa Piastów. U schyłku tysiąclecia na dzisiejszym Wzgórzu Tumskim powstał warowny gród książęcy, a u jego stóp rozwinęła się wczesnośredniowieczna osada. Położenie obronne, na wysokim brzegu Wisły oraz usytuowanie na skrzyżowaniu dróg handlowych: wodnych (spławną Wisłą) i lądowych zadecydowały o politycznej, handlowej i strategicznej roli miasta. W latach 1037–1047 Płock był stolicą krótkotrwałego państwa Miecława, wcielonego ponownie do Polski przez księcia Kazimierza II Odnowiciela.
Prawdopodobnie za czasów króla Bolesława II Śmiałego (1058–1079) w grodzie ufundowano opactwo Benedyktynów. Wokół niego rozwinął się ośrodek naukowy i artystyczny. W 1075 r. ulokowano w Płocku siedzibę biskupstwa. W latach 1130–1144 wzniesiono romańską katedrę. Za rządów książąt Władysława II Hermana i jego syna Bolesława III Krzywoustego (1079–1138) Płock pełnił rolę głównego ośrodka władzy w Polsce. Po śmierci Krzywoustego w 1138 r. został stolicą dzielnicy Bolesława IV Kędzierzawego, a następnie księstwa dzielnicowego.
W 1237 r., jako pierwsza na Mazowszu osada otrzymała z rąk księcia Konrada I Mazowieckiego prawo miejskie polskie. Jego zakres rozszerzył w 1255 r. książę Siemowit I. Gród i zamek były wielokrotnie niszczone podczas najazdów Rusinów, Prusów i Litwinów, najbardziej w latach: 1031, 1243, 1262, 1286 i 1325. Przejęcie przez Czechów w 1329 r. zwierzchności nad księstwem płockim wpłynęło na czasową marginalizację znaczenia Płocka. Po przejęciu księstwa w 1351 r. przez króla Kazimierza III Wielkiego Płock rozbudowano. Monarcha m.in. ufortyfikował miasto i zamek. Po jego śmierci dzielnica powróciła w granice księstwa mazowieckiego.
W 1435 r. książę Władysław I relokował miasto na prawie chełmińskim. W 1495 r., po ostatecznym wcieleniu do Korony, Płock został stolicą województwa. W XV w. założono w mieście wodociągi i ufundowano szpital. W XVI w., czasach znacznego rozkwitu gospodarczego, obok handlu, istotną rolę ogrywało rzemiosło, głównie sukiennictwo oraz browarnictwo i gorzelnictwo. W 1511 r. wielki pożar strawił zamek i znaczną część miasta. W 1532 r. osunięcie się wiślanej skarpy przyczyniło się do zniszczenia części zamku. Podczas odbudowy wniesiono lub przebudowano, zgodnie z duchem renesansu, wiele budowli, m.in. katedrę. Wzmocniono mury miejskie i odrestaurowano zamek. W 1564 r. liczba budynków w Płocku – 600, była porównywalna do tej w Warszawie. Dwór biskupów płockich: Erazma Ciołka, Andrzeja Krzywiskiego, Stanisława Łubieńskiego stał się centrum kultury renesansowej.
Okres świetności Płocka skończył się w XVII wieku. W 1603 r. w wyniku zarazy zmarło 2 tys. mieszkańców miasta. W 1616 r. spłonęło ok. 70% zabudowań. Kolejna zaraza w 1625 r. przyczyniła się do dalszej degradacji miasta. Płock dwukrotnie był niszczony przez Szwedów: w 1657, a następnie w 1705 roku. Po „potopie” szwedzkim (1655–1660) w mieście naliczono tylko 28 domów drewnianych, 8 miejskich kamienic, 7 domów żydowskich, 2 karczmy i 104 place miejskie (1661 r.).
W 1795 r. Płock, zajęty dwa lat wcześniej przez pruskiego zaborcę (II rozbiór Polski w 1793 r.), stał się stolicą Prus Nowowschodnich. Nowe rządy zapoczątkowały wielkie zmiany w mieście: zmieniono układ przestrzenny miasta, zburzono m.in. mury miejskie i częściowo zamek, a fosę zasypano. Dla napływającej ludności niemieckiej założono Nowe Miasto. Po krótkim epizodzie Księstwa Warszawskiego (1807–1815), w którym Płock pełnił rolę stolicy departamentu i powiatu, w czasach Królestwa Polskiego kontynuowano regulację przestrzeni miejskiej.
W początkach XIX w. w dawnym kościele Św. Trójcy założono teatr. W latach 1820–1830 istniało Płockie Towarzystwo Naukowe (reaktywowane w 1907 r.). Wybudowano szereg budynków w stylu klasycystycznym, w tym ratusz. Do rozwoju miasta przyczyniło się ulokowanie w nim siedziby władz wojewódzkich (gubernialnych), a także wybudowanie mostu łyżwowego na Wiśle (1836–1839) oraz uruchomienie żeglugi parowej na rzece (1846 r.). Płock ponownie stał się ważnym centrum handlu zbożem. Urbanizacji sprzyjała industrializacja – założono szereg przedsiębiorstw branży spożywczej, metalowej i maszynowej.
W czasie I wojny światowej wybudowano stały most na Wiśle. Płock bohatersko bronił się podczas wojny polsko-bolszewickiej w sierpniu 1920 roku. 10 kwietnia 1921 r., obok Lwowa, otrzymał od Piłsudskiego tytuł Miasta-Bohatera i Krzyż Walecznych za bohaterską obronę. W odrodzonej Polsce był ośrodkiem jednego z powiatów województwa warszawskiego. W 1925 r. Płock uzyskał połączenie kolejowe z Kutnem, a po wybudowaniu w 1934 r. mostu żelaznego, przedłużono linię kolejową do Sierpca.
W paździeniku 1939 r. wraz z północnym Mazowszem Płock wcielono do Rzeszy (pod nazwą Schröttersburg, do rejencji ciechanowskiej Prus Wschodnich). Po II wojnie światowej Płock stał się ważnym ośrodkiem przemysłowym. W 1960 r. rozpoczęto budowę zakładów przemysłu rafineryjnego i petrochemicznego. W 1975 r. miasto podniesiono do rangi stolicy województwa płockiego. Po kolejnej reformie administracyjno-samorządowej, od 1999 r. jest ośrodkiem powiatu i powiatem grodzkim w województwie mazowieckim. Współcześnie Płock odgrywa także na zachodnim i północnym Mazowszu ważną rolę jako ośrodek kulturalny, akademicki, naukowy, administracyjny i komunikacyjny. W 2013 r. liczył ponad 123 tys. mieszkańców[1.1].
Bibliografia
- Dzieje Płocka. Praca zbiorowa, red. A. Gieysztor, Płock 1978
