Osadnictwo żydowskie w Sosnowcu rozpoczęło się wraz z rozwojem gospodarczym miasta w połowie XIX wieku. Dokumenty historyczne wymieniają pierwszego Żyda Abrama Blumentala, który w 1859 roku przeprowadził się z Modrzejowa do Sosnowca. Pracował jako poborca podatków w mieście. Otrzymał on pozwolenie od władz carskich i zakupił ziemię obok urzędu celnego, na której wybudował pierwszy murowany budynek mieszkalny w Sosnowcu. Na początku lat 60. XIX w. w Sosnowcu osiedlili się kolejni Żydzi, którzy zamieszkiwali najczęściej rejon wokół stacji kolejowej. Najbardziej wpływowymi wśród nich byli kupcy William Bergman i Adolf Openhaim z Częstochowy. Podlegali oni pod kahał z Będzina i tam chowali swoich zmarłych. Modlitwy odprawiane były w prywatnych domach i chasydzkich sztyblach. Pierwszym nieoficjalnym rabinem, który zamieszkał w Sosnowcu był rabin Arje Lejb Gitler (zmarł w 1888 r.). Ponieważ nie było tutaj samodzielnego kahału, był on zmuszony zadowolić się jedynie tytułem nauczyciela.

W 1880 r. w Sosnowcu żyło 120 Żydów, stanowiąc 1,3% ogółu mieszkańców. W 1888 r. nowym nauczycielem został syn zmarłego rabina Gitlera, rabin Abram Majer Gitler (zmarł w 1925 r.). W 1893 r., po epidemii dżumy, władze miejskie zezwoliły na założenie cmentarza żydowskiego. Zakup ziemi sfinansowała zamożna rodzina kupiecka Rajcherów. Otworzeniu tego cmentarza sprzeciwiali się będzińscy Żydzi. W owym czasie w Sosnowcu istniał zakład metalowy należący do żydowskich przedsiębiorców Fitznera i Gampera. Fitzner pochodził z Gliwic i zatrudniał również pochodzącego z Gliwic inżyniera Heinricha Lubowskiego (syn znanego mistrza murarskiego Salomona Lubawskiego)[1.1].

W latach 1894–1896 została wybudowana Wielka Synagoga przy ul. Policyjnej (obecnie ul. Dekerta 16). Odpowiadała ona potrzebom rosnącej populacji żydowskiej Sosnowca. W 1897 r. w mieście mieszkało 2291 Żydów, stanowiąc 6,3% ludności miasta. W 1898 r. w Sosnowcu powstała samodzielna gmina żydowska. Rabinem Sosnowca został mianowany rabin Abram Majer Gitler. Na czele Rady stanęło trzech bogatych i wykształconych kupców: Stanisław Rajner, Jakob Najfeld i Adolf Openhaim. W 1900 r. nowym rabinem Sosnowca został rabin Dawid Sztajnzalc (zmarł w 1921 r.), a w 1902 r. sędzią (dajan) – rabin Icchak Glikman (zmarł w 1929 r.).

Od 1906 r. w skład 12-osobowego Dozoru Bożniczego wchodziło 2 chasydów. W Sosnowcu działali również chasydzcy rabini: Alter Abram Bezalel Natan Neta Biderman (zmarł w 1933 r. – jego trumnę przewieziono do Izraela), Mordechai Elazar Menachem Biderman (zginął podczas II wojny światowej), Dawid Pardes (zmarł w 1922 r.), Eliezer Finkler (zmarł w 1937 r.), Pinchas Isschar Finkler (zginął podczas II wojny światowej). Rabin Szlomo Chanoch Hacohen Rabinowicz był jednym z najbogatszych ludzi w Polsce. Założył on i utrzymywał 36 jesziw. W 1907 r. Rubin Landau w Sielcu (dzielnica Sosnowca) utworzył prywatny dom modlitwy, a w 1913 r. Hersz Mendelson zbudował prywatną łaźnię rytualną.

W latach 1899–1902 dochód kahału sosnowieckiego wynosił 6502 ruble. Większość tej kwoty pochodziła z podatków (50 rubli od rodziny). Wydatki kahału wynosiły 6350 rubli – z których 3285 rubli poszło na płace (100 rubli dla rabina, 400 rubli dla dwóch kantorów, 355 rubli dla trzech urzędników gminy i 480 rubli dla strażników), na utrzymanie synagogi 250 rubli, na prace remontowe w synagodze – 305 rubli, pomoc dla biednych – 1200 rubli, utrzymanie szkoły Talmud Tora – 1260 rubli.

W 1909 r. dochody kahału wzrosły do 9787 rubli, dzięki czemu zwiększono wydatki na pomoc dla biednych do kwoty 2644 rubli. W 1910 r. dochód wzrósł do 12 843 rubli i pomoc dla biednych zwiększono do 5089 rubli. Również prywatni ludzie ułatwiali dobroczynną działalność kahału. W 1902 r. kupiec Genrich Elionor Rajcher ofiarował 10 000 rubli dla stowarzyszenia pomocy biednym „Tomchei Anijim”. W 1907 r. utworzono hospicjum dla najbiedniejszych Linat ha-Cedek. W 1912 r. doktor Abram Perlman ufundował szpital żydowski (znany dziś jako Szpital Kolejowy przy ul. Konrada), tzw. szpital Perelmana, od nazwiska pierwszego dyrektora.

Pod koniec XIX w. większość żydowskich dzieci uczyła się w chederze, jednak coraz częściej bogaci Żydzi zatrudniali prywatnych nauczycieli do edukacji swoich synów. W latach 1897–1900 jednym z takich prywatnych nauczycieli był Chaim Nachman Bialik. W 1902 r. w Sosnowcu istniało już 8 prywatnych szkół żydowskich (opłata roczna wynosiła 5000 rubli). W 1907 r. powstała prywatna szkoła żydowska z oddzielnymi klasami dla chłopców i dziewcząt. W 1908 r. kahał utrzymywał szkołę Talmud Tora (2400 rubli rocznie). W 1913 r. Icchak Rotner utworzył nową szkołę Talmud Tora.

W latach 1897–1898 w Sosnowcu powstała pierwsza grupa syjonistów. Wśród jej założycieli był Chaim Nachman Bialik, który nauczał języka hebrajskiego. W 1903 r. przedstawiciel Sosnowca został wybrany jako delegat na Kongres Syjonistyczny. W 1907 r. dzięki inicjatywie pisarza Mosze Stebeskiego powstało stowarzyszenie języka hebrajskiego Chowewej ha-Safa Iwrit. W 1912 r. powstało stowarzyszenie Hazomir, prowadzące chór hebrajski, wykłady i inną działalność kulturalną.

Już pod koniec XIX w. w Sosnowcu istniał żydowski ruch robotniczy. W 1894 r. jego członkowie uczestniczyli w organizowaniu pierwszych strajków, a podczas wydarzeń rewolucji 1905 r. żydowska młodzież przyłączyła się do protestujących. W latach 1906–1908 powstały podziemne komórki Ogólnopolskiego Związku Robotniczego Bund i Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon.

W Sosnowcu co jakiś czas dochodziło do antysemickich incydentów. Między innymi w 1903 r., podczas święta Rosz ha-Szana polscy robotnicy obrzucili kamieniami Żydów nad rzeką. Na szczęście policja bardzo szybko interweniowała, nie dopuszczając do eskalacji zajść. W lipcu 1911 r. oskarżono Żydów w Sosnowcu o porwanie młodej Polki, której krew miała być użyta do celów rytualnych. Rozwścieczony tłum Polaków wtargnął wtedy do synagogi w czasie modlitw. Policja ponownie nie dopuściła do eskalacji zajść w mieście.

Podczas I wojny światowej Sosnowiec został zajęty przez wojska niemieckie. W 1915 r. do miasta napłynęło wielu żydowskich uchodźców, którzy byli pozbawieni wszelkich środków do życia. Doprowadziło to do tak trudnej sytuacji, że zapasy żywności pozwalały na rozdawanie jedynie 100 gramów chleba dziennie dla uchodźcy. Było to powodem wielu cierpień i często kończyło się śmiercią głodową. Polacy oskarżali wówczas Żydów o spowodowanie kryzysu, a biedni żydowscy uchodźcy obwiniali bogatych żydowskich kupców o żerowanie na ludzkiej biedzie i nędzy. Sytuacja poprawiła się w 1916 r., gdy do Sosnowca dotarła pomoc od niemieckich i amerykańskich Żydów.

Korzystając z przychylności niemieckich władz okupacyjnych, sosnowieccy Żydzi angażowali się w życie kulturalne i polityczne. W 1915 r. utworzono pierwsze nowoczesne liceum, a w 1916 r. bibliotekę nazwaną na cześć I.L. Pereca. Syjoniści organizowali liczne wykłady i spotkania. Powstał żydowski związek sportowy Makabi, a w 1917 r. w Sosnowcu odbyła się konferencja Makabi. W 1917 r. powstał oddział partii politycznej Agudas Jisroel. W pierwszych wyborach do Rady Miejskiej w 1917 r. członkowie Poalej Syjon startowali z listy Polskiej Partii Socjalistycznej, która rywalizowała z endecją. W wybranej radzie 10 z 18 członków było Żydami.

W okresie międzywojennym stopniowo zwiększała się liczebność ludności żydowskiej w mieście. W 1921 r. mieszkało 10 751 Żydów, a w 1931 r. już 13 646, stanowiąc 15,7% ogółu mieszkańców[1.2].

W 1938 r. gmina sosnowiecka liczyła 24 478 osób, co stanowiło 20% ogółu mieszkańców miasta.

Większość z nich utrzymywało się z drobnego handlu i rzemiosła. W 1921 r. przeprowadzono częściowy spis żydowskiej działalności gospodarczej w Sosnowcu, który wykazał obecność w mieście 368 warsztatów rzemieślniczych i produkcyjnych, w których było zatrudnionych 955 pracowników.

W 1924 r. odbyły się wybory do komitetu kahału (9 członków z syjonistycznego bloku Gusz Leumi i po 1 członku z Mizrachi i Agudas Jisroel. Przewodniczącym komitetu został wybrany doktor Abram Perlman, a jego zastępcą był Lejbusz Zendel. W owym czasie w mieście funkcjonowało 17 domów modlitwy. Były one w posiadaniu organizacji religijnych oraz osób prywatnych. W mieście działała również grupa chasydów, którym początkowo przewodniczył Alter Abram Bezalel Natan Neta Biderman.

W 1926 r. żydowscy kupcy założyli Bank Kupiecki, który często angażował się w pomoc na rzecz działalności organizacji syjonistycznych. W 1927 r. grupa około 600 drobnych żydowskich kupców zorganizowała swój związek zawodowy, który posiadał własną kasę kredytową.

Po wizycie w Sosnowcu Zeewa Żabotyńskiego, powstał tutaj w 1927 r. oddział rewizjonistycznego Bejtaru. W 1930 r. jego członkowie założyli fundusz Tel Chai. Około 200 członków ruchu z Sosnowca wyjechało do Palestyny.

W latach trzydziestych XX w. w Sosnowcu powstało żydowskie Gimnazjum Żeńskie Towarzystwa Szkół Średnich. W mieście wydawano kilka gazet żydowskich. W lipcu 1921 r. został założony tygodnik „Unzer Blat” (w 1923 r. zmienił nazwę na „Unzer Telefon”), którego naczelnym redaktorem był Lajbisz Szpigelman. W 1937 r. powstał tygodnik „Zaglembier Leiben”.

W 1930 r. nowym rabinem Sosnowca został rabin Menachem Mendel Hager (zmarł w 1954 r.), który był delegatem Ha-Mizrachi na Kongresie Syjonistycznym. Z powodu jego działalności syjonistycznej środowiska ortodoksyjne nie uznawały go i wybrały odrębnego rabina miasta, rabina Iszajahu Englarda. W ten sposób Sosnowiec miał dwóch rabinów miasta.

W 1931 r. Żydzi zamieszkiwali  głównie dzielnicę handlową – kwadrat zamknięty dzisiejszymi ulicami Warszawską, Małachowskiego, Sienkiewicza i Kościelną. W 1931 r. odbyły się wybory do Zarządu kahału (5 członków z listy Ha-Mizrachi, 4 członków z syjonistycznego Histadrut, 2 członków z ortodoksyjnego Agudas Jisroel, 2 członków z listy kupców oraz 3 innych). Przewodniczącym został Mordechaj Klajnberg, a jego zastępcą – Icchak Sztajn. Zarząd ten został rozwiązany dwa lata później, z powodu nieprawidłowości w księgach rachunkowych i braku 192 000 złotych. Wyznaczono wówczas tymczasowy Zarząd, który składał się z ośmiu członków, na czele których stał Berysz Tenzer. W 1935 r. budżet kahału wynosił 337 175 złotych (z czego 56 000 złotych pochodziło z zaległych podatków lub od osób, które wcześniej były zwolnione z opodatkowania gminnego). W tym samym roku kahał spłacił swoje zadłużenie w wysokości 30 000 złotych.

W 1933 r. powstała organizacja Jung Zagłębie (Młode Zagłębie). Była to grupa, która skupiała plastyków i pisarzy żydowskich.

W listopadzie 1931 r. grupa około 3 tys. młodych polskich nacjonalistów zorganizowało antysemicką demonstrację w Sosnowcu, podczas której pobito 2 Żydów. Dzięki szybkiej interwencji policji nie doszło do poważniejszych rozruchów.

W drugiej połowie lat 30. XX w. nasiliły się nastroje antysemickie w Sosnowcu. W 1935 r. nieznani sprawcy podłożyli bombę domowej roboty w domu modlitwy. Od jej wybuchu,  zostało rannych 2 żydowskich chłopców. W lipcu 1936 r. wykryto bombę podłożoną w hotelu „Bristol”, którego właścicielem była żydowska rodzina. Bombę na szczęście zdołano rozbroić. W lutym 1938 r. brutalnie został pobity 16-letni student jesziwy. Miesiąc później włamano się do jednego z domów modlitwy i pobito modlących się tam Żydów. Po przybyciu policji napastnicy zbiegli. W listopadzie 1938 r. podłożono kolejną bombę w domu modlitwy. Policja podjęła wówczas zdecydowane działania dochodzeniowe i aresztowała 5 działaczy prawicowych partii, którzy przyznali się do stawianych im zarzutów.

W lutym 1936 r. odbyły się wybory nowego Zarządu kahału, które zdecydowanie wygrali ortodoksi. W 1938 r. budżet kahału wynosił 200 000 złotych. Z kwoty tej na utrzymanie synagogi, szkoły i innych budynków użyteczności publicznej przeznaczono 45 000 złotych, na cele edukacyjne 8000 złotych, na lekarstwa dla biednych 6000 złotych, na mace dla biednych 8000 złotych i pomoc dla imigrantów 2500 złotych.

Podczas wyborów samorządowych w 1938 i 1939 r. ugrupowania żydowskie dostały 9 mandatów. W styczniu 1939 r. odbyły się ostatnie wybory zarządu gminy, z których wzmocnione wyszły środowiska ortodoksyjne. Nowym przewodniczącym Zarządu został Szalom Lajzerowicz, a jego zastępcą Josef Majtlis (po kilku dniach wycofał się i zastąpił go Mosze Meryn).

Już w pierwszych dniach drugiej wojny światowej, 04.09.1939 r. do Sosnowca wkroczyły wojska niemieckie. Według spisu z 1939 r. w mieście żyło 26 tysięcy Żydów. Już pierwszego dnia okupacji Niemcy dokonali publicznych i pojedynczych egzekucji, w których zginęło kilkadziesiąt osób, w tym około 30 Żydów. Od samego początku okupacji na ludność żydowską spadły prześladowania. Dochodziło do przypadków zmuszania ortodoksyjnych Żydów do publicznego golenia bród i wykonywania poniżających czynności. W mieście doszło do konfiskat żydowskich majątków, zamykania sklepów i zabójstw, których dopuszczono się pod pretekstem podnoszenia przez Żydów cen artykułów żywnościowych lub ukrywania towarów. 9 września niemieccy żołnierze spalili synagogę przy ul. Dekerta, a następnie zniszczyli wszystkie obiekty kultu religijnego Żydów w mieście.

W dniu 16.09.1939 r. niemiecki Prezydent Miasta Sosnowca wystosował zarządzenie odnoszące się do Żydów:

„Ogłoszenie w sprawie obowiązku meldowania się wszystkich Żydów. Wszyscy Żydzi obojga płci powyżej lat 18, zamieszkali na terenie miasta Sosnowca, którzy nie zostali zarejestrowani w Komitecie Gminy Żydowskiej (ul. Modrzejewska 22) do dnia 13 września do godziny 18, powinni bezzwłocznie zgłosić się tamże w celu rejestracji. Również wszyscy Żydzi uchodźcy, którzy powrócili lub jeszcze powrócą, powinni zameldować się w Komitecie Gminy Żydowskiej. Prezydent Miasta wz. Dr Kirchner. Verordnungsblatt des Oberbürgermeisters der Stadt Sosnowitz, 16 IX 1939”[1.3].

Pod koniec października wprowadzono obowiązek przymusowej pracy dla wszystkich Żydów do 55. roku życia. W listopadzie nakazano noszenie białych opasek z niebieską gwiazdą Dawida.

Na początku listopada 1939 r. Niemcy aresztowali 100 najbogatszych i najważniejszych Żydów z Sosnowca i Będzina, za których uwolnienie zażądali wpłacenia wysokiego okupu. Po dostarczeniu żądanej sumy zostali oni uwolnieni na początku grudnia. Równocześnie prowadzono systematyczną akcję konfiskaty mienia żydowskiego. Na własność Niemców przechodziły domy zamożnych Żydów położone przy głównych ulicach miasta (Pierackiego, Małachowskiego i części 3 Maja) oraz żydowskie zakłady i sklepy. W dawnych żydowskich domach i mieszkaniach osiedlali się sprowadzani z Rzeszy niemieccy osadnicy. W 1940 r. w Sosnowcu osiedliło się 2592 niemieckich osadników, a w 1942 r. liczba ich osiągnęła 10 749 osób, którzy stanowili 10% ogółu mieszkańców.

W listopadzie 1939 r. katowickie gestapo wyznaczyło Mosze Meryna na przełożonego całej społeczności żydowskiej w obszarze rejencji katowickiej i opolskiej. W grudniu powołano Centralną Żydowską Radę Starszych Wschodniego Górnego Śląska (Centralny Judenrat na Wschodni Górny Śląsk – tzw. Zentrale), którego przewodniczącym został Meryn. Otrzymał on zadanie utworzenia i zorganizowania nowych zarządów gmin żydowskich na terenie rejencji.

Pierwszy Judenrat Sosnowca liczył 24 członków: Ignacy Majtlis, Antony Kohn, Dawid Lewartowski, Icchak Sztajnfeld, Fanny Czerna i inni. Przewodniczącym był Mosze Meryn. Sosnowiecki Judenrat posiadał siedem departamentów: pracy, zdrowia, prawa, finansowy, majątku, zaopatrzenia i zarządzania. Organizował on między innymi funkcjonowanie kuchni i zaopatrzenia dla żydowskich uchodźców przesiedlanych do Sosnowca. Wydział zdrowia prowadził jedyny w całym Zagłębiu szpital żydowski. Mosze Meryn pomagał w finansach sosnowieckich Żydów. Następnym przewodniczącym Judenratu Sosnowca został Chaim Meryn (brat Mosze Meryna). Pod koniec 1939 r. powołano żydowską policję w Sosnowcu (w 1941 r. liczyła ona 200 policjantów). 

Z powodu utworzenia na początku 1940 r. gett w Będzinie i Sosnowcu, na wiosnę tegoż roku Niemcy przeprowadzili akcję deportacji ponad 5 tys. Żydów ze Śląska do Zagłębia. Kilkuset z nich znalazło się w ten sposób w Sosnowcu. Tutejszy Judenrat starał się zapewnić nowym rodzinom żydowskim mieszkania oraz wyżywienie. Jesienią 1940 r. liczba Żydów w Sosnowcu wynosiła 23 319, a w lipcu 1941 r. wzrosła do 27 420 osób. W październiku 1940 r. kierownikiem Judenratu był Wolf Böhm. Na dzień 01.10.1940 r. w Sosnowcu jak już wspomnieliśmy powyżej mieszkało 23 319 Żydów. 

Od października 1940 r. przymusową pracę sosnowieckich Żydów organizował Specjalny Pełnomocnik Reichsfuhrera SS i Szef Niemieckiej Policji d/s Zatrudniania Obcych Narodowości na Górnym Śląsku, Albrecht Schmelt. Do organizowania i grupowania kontyngentów robotników żydowskich zorganizowano specjalny Wydział Pracy Przymusowej, na czele którego do połowy 1941 r. stał Majer Brzeski. Kontyngenty młodych Żydów były następnie kierowane transportami do obozów pracy przymusowej w rejencji katowickiej i opolskiej. Albrecht Schmelt nakazał Judenratowi Sosnowca przygotować listę wszystkich Żydów zdolnych do pracy z podziałem na wykonywane zawody. Jesienią 1940 r. utworzono obóz przejściowy „Dulag”, w którym odbywało się gromadzenie żydowskich robotników przed wysyłką do obozów pracy. W salach szkolnych ustawiono drewniane łóżka piętrowe, a budynek otoczono drutem kolczastym. W październiku 1940 r. pierwsza grupa około 500 młodych robotników została wywieziona z Sosnowca do obozów pracy przymusowej w Będzinie. Pod koniec 1940 r. w takich obozach pracy pracowało już 2880 żydowskich więźniów. Większość z nich pracowała w kamieniołomach lub przy budowie autostrady, która miała połączyć Śląsk z Rzeszą.

Drugim sosnowieckim obozem był „Zwilag”, w którym więziono członków rodzin ukrywających się przed deportacją robotników żydowskich. Obóz ten znajdował się pod nadzorem żydowskiej policji.

W marcu 1941 r. z Sosnowca wysłano kolejne grupy przymusowych robotników żydowskich. Jedna z takich grup uczestniczyła w pracach przy budowie niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Wielu sosnowieckich Żydów unikało wysłania do obozów pracy przymusowej znajdując zatrudnienie w warsztatach produkcyjnych. Pierwszy taki warsztat w Sosnowcu powstał w lutym 1941 roku. Hans Held z Berlina posiadał w mieście trzy warsztaty produkujące bieliznę, mundury, gorsety i różne artykuły damskie. Schwedler posiadał warsztat przy ul. Modrzejowskiej 28, w którym produkował walizki i torebki skórzane – zatrudniał 1200 Żydów. Rudolf Braun posiadał warsztat przy ul. Modrzejowskiej 16, w którym produkował obuwie wojskowe; zatrudniał 1400 Żydów. Dietl produkował płaszcze i futra, Wilhelm Goretzki zatrudniał 2000 Żydów, Land i Skopka zatrudniali w stolarniach kilkuset Żydów.

W marcu 1941 r. w Sosnowcu mieszkało 24 149 Żydów. Wskutek przesiedlenia Żydów z Oświęcimia ich liczba wzrosła do 27 420 osób. Z powodu wykorzystywania ludności żydowskiej jako taniej siły roboczej, bardzo długo nie tworzono tutaj zamkniętego getta.

Na przełomie 1941 i 1942 r. Niemcy postanowili unicestwić Żydów z regionu Zagłębia podczas kolejnych etapów. Pierwszym etapem był system kontrolowanej selekcji, która miała wyszukać nadających się do pracy robotników i wysłać ich do obozów pracy lub fabryk SS. Pod koniec kwietnia 1942 r. Judenrat Sosnowca wezwał 6200 Żydów do przygotowania się do wyjazdu z miasta do obozów pracy. Przesiedlanym wolno było wziąć ze sobą 25 kg bagażu oraz jedzenie na trzy dni. Po Sosnowcu rozeszła się pogłoska, że zostaną oni wysłani do Theresienstadt. W dniu wyznaczonym na zbiórkę (10.05.1942 r.) stawiło się jedynie 300 Żydów. Popołudniem żołnierze SS otoczyli domy przy ul. Targowej i przeszukali mieszkania, wyrzucając wszystkich Żydów na ulicę. W następnych dwóch dniach żydowscy policjanci zgromadzili 3600 osób. Wszyscy oni zostali w dniu 12 maja wywiezieni transportami kolejowymi do niemieckiego nazistowskiego obozu KL Auschwitz-Birkenau. Wśród zabitych znalazł się rabin Englard.

W czerwcu 1942 r. wznowiono deportacje z regionu Zagłębia. Tym razem żołnierze SS posługując się żydowską policją dokonywali niespodziewanych przeszukań domów i gromadzili Żydów w otoczonej szkole. Do transportów dołączono mieszkańców żydowskiego domu starców, dzieci z sierocińca i pacjentów ze szpitala. Ogółem z Sosnowca wywieziono ponad 2000 Żydów, którzy trafili do obozu Auschwitz-Birkenau. W ten sposób, na przestrzeni maja-czerwca 1942 r. z Sosnowca deportowano około 10% Żydów. Równocześnie tutejsze warsztaty produkcyjne zwiększyły produkcję, usiłując przekonać Żydów o konieczności ich dalszego utrzymania. Pomimo tego Judenrat otrzymał polecenie zgromadzenia wszystkich Żydów w dniu 12 sierpnia na selekcję. W największym niebezpieczeństwie wywózki znalazło się około 7000 Żydów, którzy byli przesiedleni do Sosnowca z miast Górnego Śląska i nie posiadali dowodów tożsamości. Pomimo apeli młodzieżowych organizacji żydowskich, aby nie podporządkowywać się zarządzeniom Judenratu, do selekcji zgłosiło się ponad 22 000 Żydów. Zostali oni podzieleni na cztery grupy:

• członkowie Judenratu, jego pracownicy oraz żydowscy policjanci,
• młodzież w wieku od 16 do 24 lat,
• osoby posiadające zezwolenie na pracę,
• rodziny z dziećmi i osoby starsze.

Selekcja trwała przez cały dzień. Członkowie grupy pierwszej (Judenrat) i trzeciej (pozwolenia na pracę) zostali zwolnieni do domów. Młodzież z grupy drugiej przeniesiono do pobliskiego obozu dla przesiedleńców. Czwartą grupę przeznaczono do deportacji i uwięziono w czterech domach przy ul. Targowej i Kołłątaja. 15 sierpnia 1942 r. grupa licząca około 4000 Żydów została wywieziona do obozu Auschwitz-Birkenau. Akcję tę nazwano „Wielką Deportacją”. Po tej deportacji, przewodniczący Judenratu, Chaim Meryn zrozumiał, że szansę przeżycia mają jedynie osoby posiadające zezwolenia na pracę. Latem 1942 r. otworzył on dwa obozy pracy w Sosnowcu i Będzinie (Arbeitskommando Lager), w których zatrudniono przesiedleńców bez dokumentów. W warsztatach działających w Sosnowcu w 1943 r. pracowało około 4 tys. robotników.

Jesienią 1942 r. Niemcy rozpoczęli tworzenie getta, położonego w dzielnicy Środula. Jego utworzenie przeciągało się z powodu trudności związanych z ewakuacją polskich mieszkańców, na których miejsce miano przesiedlić Żydów. Równocześnie przeprowadzono akcję przesiedlania ludności żydowskiej, która była połączona z selekcją. Miejsce zamieszkania było uzależnione od przydatności do pracy. Młodych i silnych fizycznie robotników żydowskich osiedlano na Kamionce i Środuli. Niezdolnych do pracy osiedlano na Małej Środuli i w Starym Sosnowcu. Akcje przesiedleńcze trwały od grudnia 1942 r. do marca 1943 roku. Zamknięcie getta w Środuli nastąpiło 15.03.1943 roku. W getcie tym zgromadzono ponad 14 000 osób. Równocześnie utworzono drugie mniejsze getto położone w Starym Sosnowcu, w którym zgromadzono 6000 Żydów. Teren getta nie był otoczony, jednak jego opuszczanie było karane śmiercią. Judenrat urządził na terenie getta nowy dom dziecka, szpital i kuchnie publiczne.

W czerwcu 1943 r. Niemcy podjęli decyzję o ostatecznej likwidacji wszystkich Żydów w Zagłębiu. W dniach 22–24.06.1943 r. z Sosnowca wywieziono do obozu Auschwitz-Birkenau około 1200 Żydów.

W nocy z 31 lipca na 1 sierpnia 1943 r. rozpoczęła się akcja likwidacji getta w Sosnowcu. W trakcie jej trwania członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej podjęli nierówną walkę z siłami liczącymi prawie 800 niemieckich żołnierzy i policjantów. Podczas deportacji zginęło około 400 Żydów, którzy sprzeciwiali się lub próbowali ucieczki. Z Sosnowca wywieziono do Auschwitz-Birkenau ponad 10 000 osób.

W Sosnowcu pozostała niewielka grupa żydowskich robotników, którzy zajmowali się sprzątaniem ciał zabitych z ulic, porządkowaniem opuszczonych domów i sortowaniem porzuconego dobytku. 7 grudnia 1943 r. grupa 800 robotników została wysłana transportem do obozu Auschwitz-Birkenau. Ostatni transport (400 osób) został wysłany z Sosnowca do Auschwitz-Birkenau w dniu 15.01.1944 roku. W Sosnowcu została garstka Żydów, którzy zdołali się ukryć.

Po zajęciu miasta przez wojska sowieckie, na przełomie stycznia i lutego 1945 r. do Zagłębia Dąbrowskiego zaczęli napływać Żydzi. Część z nich była dawnymi mieszkańcami Sosnowca, którzy wracali z niemieckich nazistowskich obozów, wychodzili z kryjówek i usiłowali powrócić do swoich domów. Od kwietnia 1945 r. dołączyli do nich repatrianci narodowości żydowskiej z terenów ZSRS. W ten sposób liczba Żydów w Sosnowcu w czerwcu 1945 r. wzrosła do 2719 osób.

W 1945 r. powstał Wojewódzki Komitet Żydowski w Katowicach, posiadający początkowo siedzibę w Sosnowcu. Podlegał on organizacyjnie pod Centralny Komitet Żydów w Polsce. Został utworzony także Okręgowy Komitet Żydowski w Sosnowcu. W ramach Okręgowego Komitetu zostały zorganizowane m.in. referaty opieki społecznej i kultury. Trudne warunki bytowe Żydów spowodowały, że sosnowiecki Komitet udzielił wsparcia finansowego nowopowstałej: Spółdzielni Szewskiej „Trud”, Spółdzielni Krawieckiej „Zgoda” i Spółdzielni Ślusarsko-Mechanicznej „Metalowa” i dał zatrudnienie bezrobotnym. Organizowano także stołówki pracownicze. W latach 1946–1947 w Sosnowcu funkcjonował żydowski dom sierot, a od 1947 r. działała szkoła Tarbut, w której uczono się języka hebrajskiego. W latach 1948–1949 sosnowiecki Oddział Żydowskiego Towarzystwa Kultury prowadził kursy języków jidysz i hebrajskiego. W mieście działał także oddział Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce „TOZ”. W 1945 r. w Sosnowcu powstało Żydowskie Zrzeszenie Religijne, które później zmieniło nazwę na Kongregację Wyznania Mojżeszowego. Na ich czele stały wybierane zarządy. W latach 1945–1948 funkcję rabina w Sosnowcu pełnił Abram Issachar Englard.

Większość przebywających w Sosnowcu Żydów, traktowała swój pobyt jako miejsce krótkiego odpoczynku w drodze do krajów zachodnich lub do Palestyny. Tendencje te wzrosły po pogromie kieleckim (1946 r.) i kilku antysemickich incydentach w Zagłębiu. W 1947 r. usiłowano wywołać antysemicki pogrom w Sosnowcu. Z tego powodu Żydzi podczas pobytu w Sosnowcu nie chcieli angażować się w pracę zawodową i utrzymywali się najczęściej ze środków pomocy społecznej. Pomimo tego, od wiosny 1945 r. w Sosnowcu zaczęły działać pierwsze żydowskie organizacje polityczne: Zjednoczenie Syjonistów-Demokratów „Ichud”, Frakcja Żydowska Polskiej Partii Robotniczej, Żydowska Partia Robotnicza Poalej Syjon-Lewica, Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza Poalej Syjon-Lewica. W 1947 r. powstała Zjednoczona Żydowska Partia Robotnicza Poalej Syjon. Działały także żydowskie organizacje syjonistyczne, młodzieżowe i kobiece. Zachęcały one i przygotowywały młodzież do emigracji do Palestyny, a po 1948 r. do Izraela.

W 1949 r. władze komunistyczne zlikwidowały wszystkie żydowskie organizacje i partie polityczne oraz inne instytucje i spółdzielnie pracy. Kolejne fale antysemickiej polityki państwa polskiego doprowadziły do opuszczenia miasta przez prawie wszystkich Żydów. W 1968 r. rozwiązano Sosnowiecki Oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów, a w 1969 r. zlikwidowano Oddział Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Sosnowcu.

Bibliografia

• Jaworski W., Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim. Zarys dziejów, Sosnowiec 2006, s. 26
• Namysło A., Zanim nadeszła Zagłada... Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim w okresie okupacji hitlerowskiej, Sosnowiec 2008, ss. 8–12, 15–17, 20–23.
• Namysło A., Zanim nadeszła Zagłada... Położenie ludności żydowskiej w Zagłębiu Dąbrowskim w okresie okupacji niemieckiej, Katowice 2009, s. 22.
• Studencki Z., ABC sosnowieckich Żydów, Sosnowiec 2008, s. 11
• Sosnowiec – Encyclopaedia of Jewish Communities in Poland, t. 7: Poland, [w:] JewishGen [online] https://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol7_00327.html [dostęp: 01.07.2021]
• Rozmus D., Witkowski S., Cmentarz żydowski w Sosnowcu, [w:] Kompleks cmentarzy w Sosnowcu przy ulicy Smutnej, red. D. Rozmus, S. Witkowski, Sosnowiec 2009, s. 101.
• Urbański K., Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918–1939, Kielce 2007, s. 141.
• Woźniczka Z, Powojenne dzieje Żydów w Polsce i ich wpływ na losy społeczności żydowskiej w Zagłębiu Dąbrowskim, [w:] Z dziejów Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim, red. D. Rozmus, S. Witkowski, Sosnowiec 2006, ss. 121–125