Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim został założony w 1831 r. na działce przy ul. Smutnej, ofiarowanej społeczności żydowskiej przez hrabiego Antoniego Ostrowskiego. Wcześniej wyznawcy judaizmu z Tomaszowa Mazowieckiego grzebali swych zmarłych w oddalonym o kilkanaście kilometrów Inowłodzu. Do powstania cmentarza w dużej mierze przyczynił się Dawid Halpern, kupiec i przewodniczący miejscowej gminy żydowskiej. Jak podaje „Izraelita” z 22.08.1878 r.: „Oprócz zakupienia karawanu do przewożenia zmarłych, których wożono zwykłymi kolasami, wprowadził on również inne, ważne ulepszenia, jak mur wokół cmentarza oraz ustanowił przepisy cmentarne". W tym samym czasie rabin Lejke Zilber zorganizował bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. W 1888 r. na cmentarzu pochowano Jakuba Eliasza syna Abrahama, cadyka i dajana w Tomaszowie Mazowieckim.

W latach Zagłady cmentarz stał się miejscem licznych egzekucji, dokonywanych na Żydach przez Niemców. Ofiary grzebano w zbiorowych mogiłach. Tu również składano zwłoki osób zmarłych lub zabitych na terenie miejscowego getta. Na cmentarzu pochowano między innymi 21 osób zamordowanych w dniu 21 marca 1943 r. w trakcie tzw. „akcji purimowej” oraz wieloletniego dozorcę cmentarza Jechiego Ajzmana, zabitego przez Niemców w miejscu jego pracy. Księga pamięci Tomaszowa wspomina, że „Cmentarz żydowski zapełnił się wieloma grobami dorosłych i dzieci, bezlitośnie zabijanych przez policję za próby opuszczenia getta w poszukiwaniu żywności. Ciała były zbierane przez żydowską policję i układane na wozach, które w drodze na cmentarz pozostawiały na drodze plamy krwi. Krewnym nie zezwalano na udział w pochówku, nie było też ceremonii religijnych. Wozy opróżniano do bezimiennych masowych grobów, razem z ciałami zmarłych na tyfus i ofiar tortur”.

Podczas drugiej wojny światowej na polecenie okupanta niemieckiego część pomników nagrobnych wyrwano z cmentarza i użyto do prac budowlanych na terenie miasta. Niektóre z tych macew wróciły na cmentarz w okresie powojennym. W 1999 r. na cmentarz przewieziono nagrobki wykorzystane do utwardzenia podwórka posesji przy ul. Mościckiego. Już w XXI w. rozebrano budynek dawnego domu przedpogrzebowego. Teren jest otoczony murem.

Do dziś na powierzchni 2,9 hektara zachowało się około 2 tys. nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1843 roku. 

Na cmentarzu spoczywają między innymi: Szlama Załmen Blanket (1844–1924), powstaniec styczniowy; Bernard Bierzyński (1891–1942), handlowiec, działacz społeczny, właściciel sklepu galanteryjnego; Dawid Bornsztajn (1860–1933), fabrykant; Abram Jakubowicz (1883–1933), działacz Bundu, radny miasta Tomaszowa; Henryk Kamiński (1900–1924), poeta, dziennikarz; Chaim Kantorowicz (1897–1971), działacz związkowy i polityczny, członek KPP, PPR i PZPR, żołnierz Wojska Polskiego, twórca spółdzielni stolarskiej w Tomaszowie Mazowieckim; Aleksander Landsberg (1859–1928), przemysłowiec, działacz społeczny; Judel vel Julian Sołowiejczyk (1858–1915), lekarz; Samuel Steinman (1869–1933), fabrykant sukna; Bolesław Szeps (1883–1940), fabrykant, działacz społeczny, pierwszy prezes Judenratu; Pinkus Sznycer, dr medycyny, powstaniec styczniowy; Fabian Warszawski (1887–1963), lekarz; Dawid Warzager (1838–1925), powstaniec styczniowy, malarz, twórca wystroju wielkiej synagogi w Tomaszowie Mazowieckim; Lejbuś Warzager, drugi prezes tomaszowskiego Judenratu (1940–1942); Salomon Wasserman (1876–1928), finansista, założyciel i dyrektor Banku Ludowego w Tomaszowie Mazowieckim, działacz syjonistyczny; Eliasz Jakub Wieliczkier (1809–1888), rabin tomaszowski w latach 1857–1888; Chaim Zachariasz (1895–1939), działacz robotniczy i polityczny, aktywista Bundu. Dzięki sygnaturom umieszczonym na nagrobkach wiadomo, że część z nich powstała w następujących zakładach kamieniarskich: Goldberga w Tomaszowie Mazowieckim przy ul. Warszawskiej 44, Baczyńskiego w Tomaszowie Mazowieckim przy ul. Krzyżowej 19, C.H. Lewenberga w Piotrkowie Trybunalskim przy ul. Litewskiej 33, „Satas” w Łodzi przy ul. Zgierskiej 30.

W latach 1995–1999 z inicjatywy Beniamina Yaari-Walda przeprowadzono inwentaryzację zachowanych nagrobków. Materiały inwentaryzacyjne wzbogacone o historię cmentarza opublikowano w Izraelu w książce Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim. 

Przy głównej alei, tuż za bramą znajduje się grób obywateli polskich narodowości żydowskiej, mieszkańców Czerniewic, zamordowanych w nocy z 17/18 stycznia 1943 r., w lesie Czółna/Czółno niedaleko Lubochni. 

W 1989 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 410.

Źródła

• Cmentarze [w] Towarzysto Przyjaciół Tmaszowa Mazowieckiego [online] http://www.tptm.pl/sekcja-strony-glownej/historia-tomaszowskich-cmentarzy/ [dostęp:19.10.2022]