Armia Ludowa (AL) – konspiracyjna organizacja wojskowa utworzona na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej z 1 stycznia 1944 r. Formacja zbrojna Polskiej Partii Robotniczej (PPR), utworzona przez przemianowanie Gwardii Ludowej (GL). Akcja pozyskania sił z innych organizacji nie powiodła się (do AL weszła jedynie niewielka część Milicji Ludowej Robotniczej Partii Polskich Socjalistów). Samodzielność wobec AL zachowały oddziały i brygady Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP). Zadaniem AL była dywersja antyniemiecka na korzyść Armii Czerwonej, udział w organizowaniu i obronie tworzonego przez PPR systemu władzy (KRN i terenowych rad narodowych) oraz przejęciu władzy na wyzwolonych terenach. Władzę zwierzchnią nad AL formalnie sprawowała KRN, a faktycznie PPR. Organ naczelny stanowiło Dowództwo Główne: gen. M. Żymierski („Rola”) – naczelny dowóca, F. Jóźwiak („Witold”) – szef Sztabu Głównego, oraz J. Czechowski – przedstawiciel Prezydium KRN w Dowództwie Głównym. Dowódcy lub członkowie dowództw poszczególnych szczebli wchodzili do odpowiednich instancji PPR; główny organ prasowy: „Armia Ludowa”. AL działała na obszarze GG i części tzw. ziem wcielonych do III Rzeszy. Terenową strukturę organizacji tworzyły: obwody, okręgi, podokręgi, powiaty, rejony (dzielnice) i placówki. Strukturę bojową AL tworzyły jednostki polowe (od grup do brygad) i garnizonowe (grupy wypadowe). Na początku 1944 r. AL liczyła 6–8 tys., w lipcu 1944 r. – ok. 30 tys. ludzi. Bezpośrednio Dowództwu Głównemu AL podlegały kilkusetosobowe brygady (Brygady Armii Ludowej), powstałe z rozbudowy oddziałów i batalionów partyzanckich. Siły partyzanckie w lipcu 1944 r. liczyły ok. 6 tys. ludzi, w tym 40% w brygadach, działały także mniejsze jednostki, m.in. Batalion im. Czwartaków (Czwartacy). Kadrę dowódczą stanowili głównie awansowani przeszkoleni partyzanci, członkowie grup PSzP oraz podoficerowie i oficerowie przechodzący z innych organizacji, zwłaszcza z AK. Uzbrojenie i sprzęt zdobywała AL przede wszystkim na nieprzyjacielu oraz otrzymywała od PSzP (zwłaszcza od lipca 1944 r.) drogą lotniczą. Główny wysiłek bojowy AL skierowała na niszczenie niemieckiej linii komunikacyjnej, łączności (połowa wszystkich akcji), zwłaszcza na zapleczu frontu sowiecko-niemieckiego w celu wsparcia Armii Czerwonej, atakowała aparat terroru okupanta, organizowała sabotaż gospodarczy, walczyła z ekspedycjami pacyfikacyjnymi i antypartyzanckimi. Bitwy m.in. pod Rąblowem (V 1944), w Lasach Janowskich i Lipskich oraz Puszczy Solskiej (9–25 VI), pod Ewiną (12 IX), w Lasach Suchedniowskich (16–19 IX), pod Gruszką (29–30 IX). Około 500 członków AL wzięło udział w powstaniu warszawskim w 1944 r. Na mocy dekretu KRN z 21 lipca 1944 r. AL połączono z Armią Polską w ZSRR w 1944 r. w Ludowe Wojsko Polskie. Oddziały AL na terenach okupowanych przez Niemców w większości używały dotychczasowej nazwy, część formalnie obowiązujacej – Oddziały Partyzanckie Wojska Polskiego. Na terenach zajętych przez Armię Czerwoną żołnierze AL wstępowali do Wojska Polskiego i stanowili główną grupę zasilającą siły Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Bibliografia

• M. Wieczorek Armia Ludowa. Powstanie i organizacja, Warszawa 1979;
• Tajne oblicze GL, AL i PPR, wybór i oprac. M.J. Chodkiewicz, P. Gontarczyk, L. Żebrowski, t. 1–3, Warszawa 1997–99;
• R. Nazarewicz Armii Ludowej dylematy i dokumenty, Warszawa 1998.

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.