Jesziwa (hebr., akademia [talmudyczna]) – w judaizmie średnia lub wyższa szkoła religijna, przeznaczona tylko dla młodzieży męskiej, która wstępuje do niej po zakończeniu nauki w chederze, gdzie głównym przedmiotem nauczania jest Biblia hebrajska. W jesziwie chłopcy rozpoczynają studiowanie traktatów Talmudu. Na czele jesziwy stoi rosz jesziwa (hebr., rektor), uczeń to bachur (hebr., chłopiec). Ukończenie jesziwy nie jest równoznaczne z uzyskaniem tytułu rabina, tylko nieliczni spośród absolwentów dostępują ordynacji rabinicznej.

Pierwowzorem jesziwy była jesziwa w Jerozolimie z czasów Drugiej Świątyni – miejsce studiów Prawa i rozstrzygania praktycznych problemów jego stosowania. Po zburzeniu Świątyni działały jesziwy w Palestynie i Babilonie, a rezultatem ich prac był Talmud. Od VIII w. powstawały w diasporze, od XI w. w Niemczech, od XIII w. w Pradze, w XV w. w Poznaniu. Następne stulecie przyniosło rozwój jesziw w Polsce, m.in. w Lublinie (Solomon Luria) i Krakowie (Mosze Isserles) oraz na ziemiach kresowych. Wojny XVII–XVIII w. spowodowały upadek wielu z nich. Studentami jesziwy chłopcy od 13 lat (po bar micwie), a nawet znacznie starsi mężczyźni. Zamożni płacili za studia i utrzymanie, ubodzy korzystali ze wsparcia gminy i rozmaitych zarobków. Powstawały też jesziwy gminne. Przedmiotem studiów było Prawo (Tora i Talmud), nauczane metodą pilpul (z hebr. pilpel – pieprz), pokrewną scholastycznej analizie, wymagającą dyskusji, argumentów, rozpatrywania rozmaitych interpretacji trudnych tekstów, toteż studiowano parami, by uczniowie mogli dyskutować między sobą. Sława jesziwy zależała od autorytetu rosz jesziwa.

W XIX w. rozgłos międzynarodowy zyskała jesziwa w małym miasteczku Mir, którą założył reb Samuel Tykociński (1817); jeszcze w XX w. przybywali do niej absolwenci znanych uniwersytetów. W 1930 r. w Lublinie została otwarta nowoczesna Jesziwa Chachmej Lublin, założona przez rabina Meira Szapirę, działacza Agudas Isroel. W ciągu XIX w. zaczęto odróżniać małe jesziwy (ktana) o charakterze szkoły średniej przygotowującej do studiów w wielkich jesziwach (gdola). Po 1918 r. liczne małe jesziwy podporządkowały się organizacji Chorew (stworzonej przez Agudas Isroel) i otrzymały pomoc finansową. W 1937 r. do Chorew należało 1208 jesziw. Podczas okupacji hitlerowskiej działalność jesziw została zakazana, lecz działały niewielkie grupy młodzieży studiującej nadal Prawo.

Bibliografia

• Huberband S., Kiddush Hashem. Jewish Religious and Cultural Life in Poland during the Holocaust, New York 1987.
• Rabinowicz H. M., The Legacy of Polish Jewry. A History of Polish Jews in the Inter-War Years 1918-1939, New York-London 1965.

Jerzy Tomaszewski