Historia miejscowości

Osadnictwo na terenie dzisiejszego Rzeszowa sięga neolitu. W okresie średniowiecza, w rejonie dzisiejszego Staromieścia istniał gród obronny związany z ziemią sandomierską. W XI–XIII w., pomiędzy rzekami Wisłok i Przywra, rozwinęła się duża osada targowo-rzemieślnicza. W XIII w. osadę zajęli Rusini, wypierając mieszkającą tu wcześniej ludność na zachód, w kierunku Krakowa. Rzeszów, wraz z całym księstwem halickim, znalazł się ponownie w obrębie państwa polskiego po roku 1340.

Najstarsza zachowana wzmianka źródłowa pochodzi z 1354 r. — król Kazimierz III Wielki nadał wówczas włość rzeszowską zasłużonemu w wojnach z Tatarami rycerzowi Janowi Pakosławicowi herbu Półkozic ze Strożyska. Na mocy przywileju królewskiego, na lessowym wzgórzu, na terenie dzisiejszego Starego Rynku, obok istniejących tu wówczas 2 lub 3 grodów, nowy właściciel dóbr, który przyjął wówczas nazwisko Rzeszowski, dokonał lokacji miasta na prawie magdeburskim. Po zakreśleniu granic wybudowano kościół, wytyczono rynek, założono też cmentarz. Dzięki fundacji Jana Rzeszowskiego, w 1363 r. istniał już w mieście kościół parafialny (fara), a w 1406 r. — szkoła parafialna. Siedzibą właścicieli stał się dawny gród na Staromieściu. Rzeszów pozostawał w prywatnych rękach aż do końca XVIII w. Po rodzinie Rzeszowskich, właścicielami miasta byli Ligęzowie, Ostrogscy-Zasławscy i Lubomirscy.

W 1427 r. miasto zostało zniszczone przez pożar. Po odbudowie Rzeszowowi nadano powtórny przywilej lokacyjny na prawie polskim oraz prawo do składu dla niektórych towarów. Mieszczanie rzeszowscy otrzymali wówczas także zgodę na sprzedaż piwa, wina i soli, pozwolenie na prowadzenie kramów rzemieślniczych oraz na pobieranie cła i myta.

Dzięki tym przywilejom i znalezieniu się skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych prowadzących z Krakowa na Ruś oraz z Lublina na dzisiejszą Słowację i Węgry, w 2 poł. XV w. szybko rosła rola Rzeszowa jako ośrodka handlowego. Rozwijało się także rzemiosło, m.in.: tkactwo, sukiennictwo, krawiectwo, kowalstwo, szewstwo, kuśnierstwo, piwowarstwo, złotnictwo i jubilerstwo.

W rozwoju nie przeszkodziły nawet kolejne niszczycielskie najazdy Wołochów i Tatarów w 1458 r. oraz ponownie Tatarów w 1502 roku. Być może już od końca XV w., a z całą pewnością od poł. XVI w. poza miastem, na wschód od centrum osiedlali się Żydzi. Utrzymywali się z dzierżawy młynów, rzemiosła, a także handlu winem, suknem i płótnem. Od końca XVI w. do połowy XVII w., głównie za czasów Mikołaja Spytka Ligęzy, ożenionego z Zofią Rzeszowską, miasto przeżywało okres swej największej świetności. Ligęza ufundował nowe budynki municypalne, m.in. ratusz miejski, rozpoczął budowę nowego zamku, ufundował szpital i sierociniec, a miasto otoczył wałami obronnymi. W latach 1624–1629 z jego fundacji wzniesiono warowny klasztor Bernardynów.

W 1638 r. Rzeszów przeszedł w ręce Lubomirskich. W 1658 r. z fundacji Jerzego Sebastiana Lubomirskiego w mieście powstało kolegium pijarskie (obecnie I Liceum Ogólnokształcące). Na skutek wojen połowy XVII i początków XVIII w., oraz pożarów i epidemii, a także w wyniku ograniczania przez Lubomirskich wcześniejszych swobód rzeszowskich mieszczan, rzemieślników i kupców, miasto zaczęło stopniowo podupadać.

Po I rozbiorze Rzeczypospolitej miasto znalazło się w zaborze austriackim i stało się siedzibą obwodu administracyjnego (cyrkułu) Galicji, a następnie powiatu. Ponowne ożywienie wegetującego ośrodka nastąpiło po 1844 r., kiedy to Rzeszów wykupił od ówczesnego właściciela dóbr — Jerzego Lubomirskiego, prawo dominalne, a rok później zyskał status wolnego miasta. Ożywienie gospodarcze przyniosło przeprowadzenie w 1858 r. linii kolejowej z Dębicy, która po 5 latach została przedłużona do Lwowa. Założono wówczas w Rzeszowie kilka zakładów przemysłowych, m.in. fabrykę narzędzi rolniczych. W 1888 r. włączono pierwsze telefony, a w 1900 r. – gazowe lampy uliczne. W 1911 r. w mieście uruchomiono elektrownię i rozpoczęto zakładanie sieci wodociągowej, nieco później wybrukowano ulice.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., Rzeszów znalazł się w granicach województwa lwowskiego. Przed II wojną światową nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze miasta, m.in. za sprawą utworzenia w latach 1937–1939 Centralnego Okręgu Przemysłowego. W Rzeszowie zbudowano wówczas Państwowe Zakłady Lotnicze, a także filię poznańskiej Fabryki Cegielskiego, produkującą działa przeciwlotnicze. Samo miasto konkurowało z Sandomierzem do roli stolicy planowanego nowego województwa.

9 września 1939 r., po ciężkich walkach, Rzeszów został zajęty przez Niemców. Wkrótce przemianowano go na Reichshof, utworzono organy okupacyjnej administracji cywilnej, wojskowej i policyjnej. Już w listopadzie 1939 r. Niemcy rozstrzelali w ogrodzie klasztoru Bernardynów grupę przedstawicieli rzeszowskiej inteligencji, kolejną grupę deportowano do obozów koncentracyjnych. Od lipca do września 1942 r. Niemcy deportowali z rzeszowskiego getta do obozu zagłady w Bełżcu ok. 20 tys. Żydów. Kilka tysięcy osób rozstrzelano w lesie k. Rudnej. Rzeszów został zajęty przez Armię Czerwoną 2 sierpnia 1944 r.

W 1945 r. Rzeszów stał się stolicą województwa, które objęło głównie pozostałą przy Polsce część przedwojennego województwa lwowskiego. Dało to silny asumpt do szybkiego rozwoju demograficznego, gospodarczego i kulturalnego. Od 1999 r. miasto jest siedzibą władz województwa podkarpackiego. W 1992 r. erygowano tu diecezję rzymskokatolicką, a 9 lat później powstał Uniwersytet Rzeszowski.