Nie wiadomo dokładnie, kiedy pierwsi Żydzi pojawili się w Rzeszowie. Niektórzy badacze przypuszczają, iż Żydzi mieszkali w osadzie jeszcze przed 1340 r., tj. przed nadaniem jej praw miejskich[1.1]. W literaturze przedmiotu przyjmuje się jednak, iż osadnictwo żydowskie w mieście można datować na koniec XV w. lub najpóźniej na połowę XVI w.

Najstarsza wzmianka źródłowa dotycząca Żydów rzeszowskich pochodzi z 1550 r., kolejna – z 1587 r. W 1588 r. w Rzeszowie mieszkało już co najmniej 6 rodzin żydowskich, a w 1592 r. wg danych szacunkowych – ok. 90–100 osób wyznania mojżeszowego. Do połowy XVII w. społeczność ta podlegała kahałowi lwowskiemu, zaś na pocz. XVIII w. – kahałowi przemyskiemu. Nieco później została utworzona osobna gmina wyznaniowa. Żydowscy mieszkańcy Rzeszowa utrzymywali się wówczas głównie z dzierżawy młynów i podatków, a także z prowadzonego na szeroką skalę handlu winem, suknem i płótnem[1.2].

W 1599 r. Mikołaj Spytek Ligenza wydał przywilej ograniczający liczbę domów żydowskich. Na mocy tego samego aktu Żydzi nie mieli prawa handlować w Rzeszowie wyrobami wytwarzanymi tam przez rzemieślników chrześcijańskich. Nie zahamowało to jednak rozwoju rzemiosła żydowskiego w mieście. Działali m.in. gorzelnicy, krawcy, szmuklerze, hafciarze, stolarze, szklarze, mydlarze i aptekarze[1.3]. W 1611 r. Żyd z Rzeszowa Moszko – przyjął chrzest, zmieniając jednocześnie nazwisko na Adam Torowiński.

Początkowo Żydom nie wolno było zamieszkiwać w obrębie starego miasta, toteż osiedlali się poza granicami ówczesnego Rzeszowa. W 1 poł. XVII w. w okolicach dzisiejszego Placu Wolności zaczęła tworzyć się osada zwana Nowym Miastem, zamieszkana głównie przez Żydów. Prawdopodobnie pod koniec XVI lub na początku XVII w. zbudowano synagogę, wzmiankowaną po raz pierwszy w dokumentach z 1617 r., mającą charakter budowli obronnej. Prawdopodobnie na początku XVII w. wytyczono teren cmentarza, którego część została w 1624 r. zajęta pod budowany wokół Nowego Miasta wał obronny. Kolejny właściciel miasta – książę Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski odnowił dawny zakaz sprzedawania Żydom domów i posesji w obrębie starego miasta. Żydowski krawiec, który za pozwoleniem księcia Ostrogskiego osiedlił się wówczas w Rzeszowie, miał prawo wykonywać usługi wyłącznie dla innych Żydów[1.4].

Sytuacja zmieniła się, gdy Rzeszów znalazł się we władaniu Lubomirskich. Zezwolili oni na posiadanie przez Żydów działek i domów w obrębie Starego Miasta, o ile wyrażą na to zgodę mieszkańcy. Pierwszym żydowskim właścicielem domu w Rynku stał się w 1680 r. Izik Abrahamowicz, który zakupił posesję wraz z budynkiem od chrześcijanina Lubockiego. Choć w 1696 r. ostatecznie zniesiony został zakaz osiedlania się Żydów na starym mieście, centrum żydowskiego życia nadal znajdowało się w obrębie nowego miasta.

W 1674 r. liczba Żydów w Rzeszowie osiągnęła 1400 osób, przewyższając tym samym liczbę chrześcijan.

W 1686 r. Żydzi rzeszowscy zakupili od Pawła Zagłobińskiego posesję, za sumę 3200 guldenów, z przeznaczeniem na nowy cmentarz. Choć już 6 stycznia 1686 r. ówczesny właściciel miasta Hieronim Lubomirski wydał pozwolenie na „zmurowanie nowej szkoły pod wałem na Nowym Mieście”, synagoga ta została wzniesiona dopiero w latach 1705–1712.

W 1706 r. Żydzi otrzymali lub – jak wskazują niektóre źródła – kupili od Lubomirskich przywilej posiadania w obrębie nowego miasta 40 domów, dzięki czemu w ciągu XVIII w. ukształtowała się dzielnica żydowska z osobnym rynkiem, dwoma synagogami i cmentarzami. W ciągu XVIII w. rozwijało się także osadnictwo żydowskie w obrębie starego miasta. W 1728 r. na terenie tym znajdowało się 16 żydowskich domów, częściowo pełniących funkcje mieszkalne, a częściowo wykorzystywanych przez gminę (m.in.: budynek sądu żydowskiego, jesziwa). W połowie XVIII w. Żydzi posiadali tam już 26 domów, byli też właścicielami niemal wszystkich placówek handlowych w tej części miasta. Pod koniec XVIII w. 17 rodzin żydowskich (77 osób) mieszkało też w pobliskich wioskach, m.in. Staroniwie, Zwięczycy, Przybyszówce, Krasnej i Malawach. Zajmowali się głównie prowadzeniem karczm i dzierżawą podatków.

W ciągu XVIII w. coraz silniejszą pozycję zdobywali w Rzeszowie Żydzi zajmujący się handlem. Lista kupców sporządzona w 1730 r. zawiera 85 nazwisk żydowskich i zaledwie 6 chrześcijańskich. W 1762 r. w centrum Rzeszowa działał tylko jeden sklep prowadzony przez chrześcijanina. Z dokumentów podatkowych wiadomo, że 1765 r. w Rzeszowie mieszkało 1202 dorosłych Żydów, wśród których było m.in.: 29 krawców, 26 właścicieli zajazdów i gospód, 31 kupców i sklepikarzy, 10 kapeluszników, 10 nauczycieli, 5 lekarzy, 4 muzyków, 4 garncarzy, 3 piekarzy, 3 rzeźników, 2 tkaczy, szklarz, mydlarz, a także kilkudziesięciu cieszących się szeroką sławą złotników i jubilerów[1.5].

W XVII w. wzajemne relacje pomiędzy mieszkającymi w Rzeszowie chrześcijanami i Żydami były napięte. Chociaż na początku XVIII w. relacje te stopniowo zaczęły się poprawiać, pomiędzy przedstawicielami obu społeczności nieustannie dochodziło do sporów na tle ekonomicznym, a także do konfliktów dotyczących wywiązywania się z obowiązku utrzymywania dróg i obwarowań miejskich. Jak wynika z zachowanych dokumentów z połowy XVIII w., Żydzi byli dopuszczani do działających w Rzeszowie chrześcijańskich cechów rzemieślniczych: kowalskiego, medycznego, rzeźnickiego i piekarskiego, choć jednocześnie cechy te określały liczbę sklepów i zakładów, jakie mogły być prowadzone przez Żydów.

W drugiej połowie XVIII w., m.in. wskutek zdobywania przez Żydów dominującej pozycji w handlu i rzemiośle, relacje pomiędzy chrześcijanami i Żydami uległy ponownie stopniowemu pogorszeniu. W 1746 r., na mocy edyktu biskupa Sierakowskiego, Żydom zakazano m.in. zatrudniania chrześcijańskich służących, otwierania sklepów w niedziele i święta chrześcijańskie, wychodzenia na ulice w czasie procesji z okazji Bożego Ciała i Wielkiego Piątku. Na Żydów posiadających posesje w obrębie centrum miasta nałożono obowiązek przekazywania corocznie na rzecz Kościoła darowizny w formie wosku i mleka, musieli także każdorazowo uzyskać zgodę władz kościelnych w przypadku planowania budowy nowej synagogi. Część tych uregulowań została potwierdzona przez właściciela miasta edyktem wydanym w 1674 r. W 1679 r. w Rzeszowie doszło do antyżydowskich wystąpień, w czasie których kilkanaście osób zostało rannych[1.6].

W latach 1753–1765, prawdopodobnie pod wpływem frankistów, chrzest przyjęło co najmniej 15 Żydów z Rzeszowa.

W 1777 r. Rzeszów był piątym pod względem wielkości skupiskiem Żydów w granicach obecnego województwa podkarpackiego, za Przemyślem, Jarosławiem, Leskiem i Dynowem. W XVIII i XIX w. społeczność żydowska odgrywała też znaczącą rolę w rozwoju ekonomicznym miasta. Miejscowi rzemieślnicy żydowscy zrzeszali się w niezależnych od cechów chrześcijańskich organizacjach rzemieślniczych i stowarzyszeniach gospodarczych, a wielu przedstawicieli społeczności żydowskiej należało też do rzeszowskiej inteligencji (lekarze, adwokaci, sędziowie).

Pod koniec XVIII w. w Rzeszowie pojawiły się zarówno wpływy haskali, jak i chasydyzmu, choć te ostatnie początkowo nie były tak silne jak we wschodniej Galicji. W XIX w. w Rzeszowie rozwijały się liczne ugrupowania chasydzkie zrzeszające zwolenników cadyków z Bełza, Bobowej, Dzikowa, Kołaczyc i Nowego Sącza. W mieście znajdował się m.in. dwór cadyka Lazara Weisbluma, wnuka Elimelecha z Leżajska, a także dwór cadyka Jehudy Ungarna, wcześniejszego rabina sokołowskiego[1.7]. Po I wojnie światowej działał tu także cadyk z Radomyśla – Abraham Chaim Horowitz oraz cadyk Cwi Elimelech, uczeń Chaima Halberstama z Nowego Sącza. Po jego śmierci w Rzeszowie działał także jego syn Jehoszua z Rybotycz (1862–1932)[1.8].

W drugiej połowie XIX w. coraz silniejsze były w mieście wpływy haskali. Wśród najbardziej znanych zwolenników tego ruchu byli: literat, znawca literatury niemieckiej – dr Wilhelm Turteltaub, członek rady miejskiej i przedstawiciel na Sejm – dr Oswald Honigsman, a także znawcy literatury hebrajskiej: Mojżesz Geszwind, Icchok Holzer oraz znany działacz syjonistyczny Abba Apfelbaum.

W ciągu XIX w. rzeszowska gmina żydowska rozwijała się dynamicznie pod względem demograficznym. Podczas gdy na początku stulecia wśród mieszkających w mieście 4604 osób było 1029 chrześcijan i 3575 Żydów, w 1880 r. – wśród liczącej 11 166 populacji znajdowało się 5820 Żydów, 5152 katolików, a także 160 grekokatolików i 34 protestantów.

26 czerwca 1843 r., znaczna część Rzeszowa, w tym nowe miasto, została zniszczona na skutek wielkiego pożaru. Spłonęły wówczas dwie synagogi, bet ha-midrasz, dom rabina i szpital, a także wiele domów zamieszkanych przez Żydów.

W drugiej połowie XIX w., na tle dokonujących się przemian na polu ekonomicznym, obok licznych, działających na większą i mniejszą skalę przedsiębiorstw handlowych, w mieście powstawały też żydowskie zakłady przemysłowe, produkujące m.in. wyroby papiernicze, materiały budowlane, odzież, mydło i świece. Na przełomie XIX i XX w. Żydzi byli właścicielami wielu zajazdów, karczm i piwiarni w Rzeszowie. W okresie tym w mieście działało pięciu żydowskich bankierów, rosła też liczba Żydów wykonujących wolne zawody, m.in. prawników i lekarzy.

Po uzyskaniu przez Galicję autonomii w ramach monarchii austro-węgierskiej, rzeszowscy Żydzi otrzymali takie same prawa i przywileje jak wszyscy pozostali obywatele miasta. Przedstawiciele gminy żydowskiej weszli też w skład rady miejskiej – w 1918 r. zasiadało w niej 14 radnych wyznania mojżeszowego. W latach 1913–1935, gdy burmistrzem Rzeszowa był Roman Krogulecki, funkcję wiceburmistrza sprawował Wilhelm Hochfeld.

W czasach galicyjskich liczba ludności żydowskiej w mieście znacznie wzrosła, bowiem w 1816 r. mieszkało tu już 3575 Żydów i tylko 1029 chrześcijan. W 1870 r. do kahału rzeszowskiego, który zatrudniał 5 rabinów, utrzymywał 2 synagogi i 4 cmentarze, należało 5801 osób. Oprócz tego były jeszcze w mieście 4 prywatne domy modlitwy. W latach 1871–1873 rabinem kahalnym był Cwi Hersz Orenstein, wyrzucony przez władze carskiej Rosji z Brześcia nad Bugiem, a po nim urząd ten objął Jehoszua Heszel Wallerstein, autor dwóch traktatów Kerem Jehoszua i Sede Jehoszua, który sprawował go przez 30 lat. Żydzi stanowili wówczas 54,5% ogółu mieszkańców miasta. W radzie miasta na 30 radnych zasiadało 15 Żydów, zaś w 1885 r. na 36 radnych 17 było Żydami. Stowarzyszenie Agudas Achim (Przymierze Braci) prowadziło szkołę wieczorową rękodzielniczą, do której w 1883 r. chodziło 128 chłopców. Od 1882 r. działało tu Towarzystwo Kredytowe, na którego czele stał Mojżesz Geschwind, w rok później rozpoczęło działalność Towarzystwo Kredytowo-Oszczędnościowe, któremu prezesował Józef Hornung i wreszcie w 1892 r. powstało Kupieckie Towarzystwo Oszczędnościowe z prezesem S. Alterem na czele. Działał także Żydowski Klub Asymilatorów i oddział Żydowskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, którym kierował Marek Pelzling.

Funkcjonowało kilka towarzystw religijnych i dobroczynnych: Żydowskie Towarzystwo ku Wsparciu Chorych Izraelitów, Stowarzyszenie Pań dla Wspierania Chorych Izraelitów, Żydowskie Stowarzyszenie Religijne Machzykaj Linat, Stowarzyszenie Religijnego Wychowania Chwała Dawida, Towarzystwo Oświatowo-Kulturalne Tarbut, Towarzystwo Talmud-Tora, Stowarzyszenie Bejt Jaakow, Sportowe Towarzystwo „Bar Kochba”, Towarzystwo Sportowe „Samson” i Żydowskie Towarzystwo Dramatyczne „Scena”. W tym czasie Żydzi byli właścicielami ponad 43% domów w mieście.

Na początku XX w. nastąpił wręcz gwałtowny przyrost liczby ludności żydowskiej. W 1900 r. do gminy żydowskiej należało 7635 Żydów. Kahał, któremu przewodniczył Wilhelm Hochfeld, miał już swój szpital. W 1910 r. w 36-osobowej radzie miasta zasiadało 15 Żydów. W 1903 r. Mojżesz Goldberg założył w mieście drukarnię, w której w latach 1905–1911 drukowano m.in. „Tygodnik Rzeszowski”. W 1914 r. w mieście żyło już ok. 12 tys. Żydów.

3–5 maja 1919 r. doszło w Rzeszowie do antyżydowskich wystąpień, w wyniku których obrabowano wiele sklepów żydowskich i splądrowało synagogi. Przyczyną pogromu było m.in. podejrzenie popełnienia przez Żydów mordu rytualnego. Interweniowała policja i wojsko[1.9].

Na początku XX w. był tu silny ośrodek syjonistyczny. Żydzi mieli w mieście dom ludowy z fundacji Adolfa Tannenbauma i bibliotekę z 50 tys. woluminów. W tamtym czasie zwano Rzeszów „Galicyjską Jerozolimą”. W 1904 r. rabinem został Natan Lewin (1857–1926), a od 1927 r. jego syn Aron Lewin (1879–1941), poseł na Sejm Rzeczpospolitej wybrany w 1922 r. i ponownie w 1930 r. z ramienia partii Aguda. Został zamordowany przez Niemców we Lwowie, w kilka dni po zdobyciu przez nich miasta, wydany przez miejscowych Ukraińców. Funkcje podrabinów w tym czasie sprawowali: Berisch Steinberg i Szyja Lundesmann. Gminie żydowskiej przewodniczył Ascher Silber. W czasie, gdy burmistrzem był Roman Krogulecki (1913–1935), funkcję wiceburmistrza sprawował dr Wilhelm Hochfeld.

W okresie międzywojennym w środowisku żydowskim działało kilka partii politycznych: Aguda, Mizrachi, Poalej Syjon i Bund, oraz kilka organizacji młodzieżowych: Ha-Szomer ha-Cair, Dror, Bejtar i Akiwa. Był też klub sportowy Bar Kochba, Żydowskie Towarzystwo Muzyczne i Dramatyczne, Żydowski Związek Akademicki Makabea, a także Żydowskie Towarzystwo Szkoły Ludowej, prowadzące szkołę powszechną i gimnazjum koedukacyjne. Rzemieślnicy, tak polscy jak i żydowscy, należeli do wspólnych cechów: Cechu Krawieckiego, Cechu Rzemieślników Fryzjerów i Cechu Zjednoczonych Rzemieślników. Niezależnie o tego działały: Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich Jad Charuzim oraz oddział Centralnego Związku Rzemieślników Żydów w Polsce. Inteligencja miała do dyspozycji Klub Towarzyski. Do Stowarzyszenia Adwokatów Żydów w Rzeszowie należało w 1939 r. 25 osób. W tym samym roku Stowarzyszeniu Kupców, które prowadziło także kasę kupiecką, przewodniczył Eliasz Wang. W środowisku żydowskim działało kilka banków: Bank dla Handlu, Przemysłu i Rolnictwa, Związek Kredytowy, mający w 1932 r. 1 552 udziałowców, Bank Dyskontowy, Bank Ludowy, Bank Powszechny, Kasa Udziałowa oraz kasa Gemilut Chesed. Na początku lat 30. XX w. 72% placówek handlowych w mieście należało do Żydów. W 1931 r. w mieście żyło 11 228 Żydów.

Okres międzywojenny to czas rozkwitu społeczności żydowskiej w Rzeszowie. Działały tu wówczas liczne żydowskie przedsiębiorstwa, w tym m.in.: zakłady metalowe, drzewne, zakłady przetwórstwa skór, zakłady tekstylne i produkujące gotowe ubrania, fabryki papieru, fabryki produkujące materiały budowlane i środki chemiczne. Pod zwierzchnictwem gminy znajdowały się dwie synagogi, kirkuty, bet ha-midrasz, szpital (wzniesiony w latach 1923–1938) oraz przytułek dla starców i sierociniec. W mieście funkcjonowały 44 towarzystwa i stowarzyszenia, prowadzące działalność o charakterze charytatywnym, edukacyjnym, kulturalnym i gospodarczym.

Pod koniec lat 20. XX w. nasilający się ruch narodowy zaczął na szeroką skalę głosić antysemicką propagandę i podejmować bezpośrednie działania skierowane przeciwko Żydom. Młodzieżowym bojówkom endeckim przeciwstawiali się czynnie członkowie rzeszowskiego ruchu syjonistycznego. W lutym 1930 r. endecy rozpoczęli kampanię przeciwko żydowskim jatkom koszernym, co miesiąc później wywołało masowe protesty i wystąpienia ludności żydowskiej w Rzeszowie.

Na początku wojny z Rzeszowa wyjechało ok. 5 tys. Żydów, w tym m.in. ówczesny rabin Aron Lewin oraz większa część członków zarządu gminy żydowskiej. Od tego momentu funkcję rabina sprawował Józef Reich. Wkrótce po zajęciu miasta, w połowie października 1939 r. Niemcy rozpoczęli niszczenie należących do społeczności żydowskiej obiektów kultu religijnego. Zdewastowane zostały wówczas synagogi i domy modlitwy, a także znajdujące się w centrum miasta cmentarze. Pod koniec września 1939 r. Niemcy osiedlili w Rzeszowie grupę ok. 2,7 tys. Żydów, w tym ok. 1224 osoby deportowane z Kalisza, ok. 800 z Łodzi oraz ok. 630 Żydów z Berlina. Pod koniec października powstał Judenrat, na czele którego stanął Bernard Kleinmann. Powołano też Żydowską Służbę Porządkową (Jüdischer Ordnungdienst).

6 sierpnia 1940 r. władze okupacyjne ustanowiły godzinę policyjną dla Żydów, wydały też zakaz opuszczania przez nich miejsca zamieszkania. 13 września tego samego roku grupę ok. 300 młodych mężczyzn wywieziono do pracy w kamieniołomach w pobliżu Zakopanego.

Od września 1940 r. hitlerowcy zaczęli przesiedlać ludność żydowską na teren tworzonego getta, które zostało ostatecznie zamknięte 10 lutego 1942 r. Początkowo znalazło się w nim ok. 11–16 tys. Żydów, w tym ponad 3500 osób spoza Rzeszowa. 28 kwietnia 1942 r. niemieccy policjanci zastrzelili na ulicach miasta ok. 30 Żydów, zaś 12 maja z miejscowego więzienia wywieziono ok. 250 Żydów, którzy zostali następnie rozstrzelani w lesie, w pobliżu Nowej Wsi koło Kolbuszowej. 16 czerwca, w alei Pod Kasztanami rozstrzelano 15 członków Judenratu i Judendienstu. Pod koniec czerwca 1942 r. do getta przesiedlono grupę Żydów z likwidowanych gett w Błażowej, Czudcu, Głogowie Małopolskim, Kolbuszowej, Leżajsku, Łańcucie, Niebylcu, Sędziszowie Małopolskim, Sokołowie Małopolskim, Strzyżowie i Tyczynie. Wczesnym latem 1942 r. w getcie przebywało łącznie ok. 23 tys. Żydów.

Likwidacja getta rozpoczęła się 7 lipca 1942 roku. Wszyscy mieszkańcy getta zostali wówczas spędzeni na rynek Nowego Miasta, gdzie przeprowadzono selekcję. Dzieci i starców, a także osoby chore i niepełnosprawne wywieziono samochodami do lasów pod Głogowem Małopolskim lub – według innych źródeł – do lasu w Rudnej, gdzie zostali rozstrzelani. Trudno ustalić dokładną liczbę ofiar, szacuje się jednak, zginęło tam łącznie od ok. 2 do ok. 6 tys. Żydów. W dniach 7, 10, 14 i 19 lipca 1942 r., kolejne grupy Żydów (łącznie ok. 14 tys. osób) pędzono pieszo na stację Staroniwa, z której transportami kolejowymi wywożono do obozu zagłady w Bełżcu. 7 lipca, w czasie przemarszu z getta na stację, zastrzelono 46 Żydów. W tym samym dniu w getcie zabitych zostało ok. 190 osób, których ciała pogrzebano później na kirkucie na Czekaju. 15 Żydów rozstrzelano też wówczas w pobliżu Zamku. 14 lipca 1942 r., w lasach głogowskich zamordowano kolejne kilkaset osób z getta, w tym m.in. wszystkich chorych ze szpitala.

W połowie lipca, po wywózkach i egzekucjach, w mieście pozostało ok. 6 tys. Żydów, w tym ok. 4 tys. w samym getcie. Pod koniec lipca do rzeszowskiego getta przesiedlono grupę Żydów z Dębicy.

7 lub 8 lipca 1942 r. grupa licząca ok. 1 tys. kobiet i dzieci, została przesiedlona z Rzeszowa do obozu w Pełkiniach, a następnie do obozu zagłady w Bełżcu. Część Żydów z getta trafiła w tym samym czasie do obozu na Lisiej Górze w Rzeszowie, gdzie zostali zatrudnieni do pracy w fabryce silników lotniczych. 24 lipca 1944 r. 500 pozostałych przy życiu osób z tego obozu, w tym m.in. Żydów z Krakowa, Przemyśla i Jarosławia, wywieziono z miasta w nieznanym kierunku.

Kolejną grupę liczącą ok. 2 tys. osób deportowano z Rzeszowa do Bełżca 15 listopada. 25 listopada, zastrzelony został przewodniczący rzeszowskiego Judenratu – Bernard Kleinmann. Jego miejsce zajął współpracujący z gestapo Beno Kahane, potem i tak zastrzelony przez Niemców 2 września na stacji Staroniwa.

Po ostatniej wywózce, szczątkowe getto, w którym zostało ok. 3 tys. osób podzielono na „getto A” znajdujące się na wschód od ul. Baldachowskiej oraz „getto B”, mieszczące się na zachód od ul. Baldachowskiej. W pierwszym skupiono robotników żydowscy zatrudnianych w działających na terenie Rzeszowa niemieckich obozach pracy przymusowej, drugie przeznaczone było głównie dla członków ich rodzin, a także dla wszystkich osób niezdolnych do pracy. Getto „B” nazywane było przez mieszkańców „Schmeltzgetto” („topniejące getto” – tzn. getto dla osób przeznaczonych na śmierć).

W grudniu 1942 r. do Rzeszowa przesiedlono ok. 1 tys. Żydów z likwidowanych gett w Dukli, Krośnie, Sanoku i Jaśle. Na początku marca 1943 r. w rzeszowskim getcie znajdowało się 3565 Żydów. Byli zatrudniani do różnego rodzaju prac, m.in. ok. 300 osób do pracy przymusowej na lotnisku w Jasionce. Wszyscy Żydzi z tego obozu zostali później rozstrzelani w lesie koło Głogowa.

15 maja 1943 r. ok. 200 Żydów zostało wywiezionych z Rzeszowa w okolice Mielca, gdzie prawdopodobnie zostali zatrudnieni w obozie pracy. 8 lipca z rzeszowskiego getta uciekło ok. 60 Żydów, podobne ucieczki miały także miejsca 1 i 11 września 1943 roku.

Ostatecznie getto rzeszowskie zlikwidowano 2 i 3 listopada 1943 r. Mieszkańcy getta B i część mieszkańców getta A została wówczas wywieziona do obozu zagłady Auschwitz, gdzie większość zginęła w komorach gazowych. 3 września 1943 r. do obozu w Szebniach deportowano grupę robotników z getta A. Po przeprowadzonej selekcji, osoby zdolne do pracy umieszczono w obozie, a pozostałych 500 Żydów prawdopodobnie rozstrzelano w okolicznych lasach.

Po tych wydarzeniach w getcie rzeszowskim zostało ok. 250–600 osób, z których ok. 100 zostało zamordowanych 12 listopada 1943 r. 13 lutego 1944 r. część spośród nich wywieziono z Rzeszowa do obozu pracy w Stalowej Woli, część zaś do obozu pracy na Lisiej Górze, skąd w czerwcu 1944 r. trafili do obozu w Płaszowie.

Po likwidacji getta, wyburzona została część znajdujących się na jego terenie domów. Niemcy zniszczyli też częściowo obie synagogi oraz bet midrasz. Pozostali w mieście robotnicy żydowscy zmuszeni byli też do usuwania macew z kirkutu na Czekaju, które następnie zostały przewiezione na teren cegielni.

1 marca 1944 r. zamordowano według różnych źródeł 18–35 Żydów, ukrywających się w piwnicach pod apteką mieszczącą się przy rzeszowskim rynku. 9 osobom udało się zbiec, 5 zastrzelono podczas ucieczki.

Spośród rzeszowskich Żydów, okupację niemiecką przetrwało ok. 700–800 osób, z czego większość, ok. 600, w Związku Radzieckim. Niektórym osobom udało się zbiec w czasie ewakuacji obozów pracy i ukryć się aż do czasu wyzwolenia. Kilku Żydom z rzeszowskiego getta udało się także przeżyć obóz w Auschwitz. Część żydowskich rzeszowian powróciła do miasta po wyzwoleniu.

11 czerwca 1945 r. doszło w mieście do oskarżenia o mord rytualny. Zagrożonych pogromem Żydów wywieziono poza Rzeszów. Choć jeszcze w marcu 1966 r. do lokalnego oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce (TSKŻ) należało 380 osób, niebawem znakomita większość opuściła ostatecznie Rzeszów.

Nota bibliograficzna

• Kehilat Rejsza. Sefer zikaron, red. M. Yari-Wold, Tel Aviv 1967.
• Maayan K., Rzeszów, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, t. 12, Detroit – New York – San Francisco – New Haven – Waterville – London 2007.
• Rzeszów, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, vol. 2, New York 2001.
• Węgrzynek H., Rzeszów, [w:] Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000.