Pierwsi Żydzi osiedlili się w Radomiu prawdopodobnie już około roku 1568[1.1].

W 1724 r. król August II, na prośbę mieszczan, nadał miastu przywilej de non tolerandis Judaeis, wskutek czego Żydom zakazano przebywania w mieście i prowadzenia w jego obrębie działalności handlowej[1.2]. Zakaz ten zawieszano na czas obrad Sejmu, do miasta pozwalano też przybywać żydowskim kupcom. Wbrew przywilejowi w Radomiu zresztą nadal przebywało nielegalnie kilkunastu Żydów, z których większość została zmuszona do opuszczenia miasta na mocy wydawanych w 1743 i 1746 r. kolejnych dekretów[1.1.2].

Z zachowanych źródeł wiadomo, iż w 1765 r. na przedmieściach Radomia mieszkało ok. 65–67 osób wyznających judaizm, a w 1787 r. – ponad 90 osób. W 1798 r., na wniosek Aleksandra Potkańskiego, starosty radomskiego, Żydom pozwolono na powrót do miasta i osiedlenie się w wyznaczonej dla nich dzielnicy na terenie jurydyki starościńskiej. Mimo zakazu, Żydzi prowadzili na terenie miasta działalność gospodarczą, co prowadziło do licznych konfliktów i sporów z radomskimi katolikami. Po 1814 r. Żydom zezwolono na osiedlanie się poza obrębem tzw. dzielnicy żydowskiej, jednakże w centrum miasta mieszkać mogli jedynie najbogatsi przedstawiciele żydowskiej społeczności w Radomiu – bankierzy, bogaci kupcy, prawnicy i lekarze. Mimo istniejących ograniczeń, w 1902 r. Żydzi byli właścicielami 41% nieruchomości w mieście.

W 1831 r. wytyczono żydowski cmentarz choleryczny, działający od 1837 r. jako gminny cmentarz grzebalny. W latach 1820–1830 wzniesiono pierwszą bożnicę, spaloną w czasie okupacji, a ostatecznie rozebraną w 1945 r. W drugiej połowie XIX w., obok środowiska ortodoksyjnego, znaczącą pozycję zdobyli chasydzi, a w mieście działały sztible, skupiające zwolenników cadyków z Góry Kalwarii, Aleksandrowa i Kozienic. Wielu zwolenników zyskali też w Radomiu zwolennicy haskali.

W XIX w. radomska społeczność żydowska przeżywała okres wzmożonego rozwoju ekonomicznego. W 1838 r. działało 20 żydowskich kupców, zajmujących się głównie handlem wyrobami alkoholowymi i perfumami, 14 producentów żywności oraz 15 sklepikarzy. Żydowscy przedsiębiorcy wnieśli też pionierski wkład w rozwój radomskiego przemysłu. Kiedy w 1841 r. zniesiono wszelkie ograniczenia dla żydowskiej aktywności gospodarczej, w mieście powstała fabryka materiałów budowlanych, prowadzona przez rodzinę Beckermanów, a także liczne małe przedsiębiorstwa produkujące m.in. świece, mydło i nawozy.

W dwudziestoleciu międzywojennym, Żydzi stanowiący ok. 30–32% obywateli miasta, tworzyli jedną z największych gmin wyznaniowych w centralnej części Rzeczpospolitej. Obok synagogi, usytuowanej na rogu ulic Podwalnej i Bożniczej, w mieście funkcjonowało także co najmniej 12 prywatnych domów modlitwy, prowadzonych przez m.in. Abrama Mentlika, Zelika Goldfarba, Nusyna Rozencwajga, Szlomo Frydmana, Szmula Frydmana, Mordke Opatowskiego, Szlomo Margulisa, Mojżesza Szmendrę, Lubera-Majlecha Rokcacha, Icka Leslau, Joska Tejchmana i Józefa Rabinowicza. W niewielkiej bożniczce, znajdującej się w budynku przy ul. Obozisko 6, mieszczącym Dom Sierot Żydowskich i Przytułek dla Starców, modlili się żydowscy żołnierze z 72. pułku piechoty[1.3].

Radomska społeczność żydowska była w niewielkim stopniu zasymilowana, a zachodzące procesy akulturacji poszczególnych jednostek i grup miały raczej powierzchowny i marginalny charakter. Jednocześnie żydowscy obywatele Radomia wnieśli znaczący wkład w szeroko rozumiany rozwój miasta. Brali oni czynny udział w działalności lokalnych organów samorządowych, aktywnie uczestniczyli w rozwoju gospodarczym, prowadzili też szeroko zakrojoną działalność społeczną, polityczną i kulturalną, mieli znaczny udział w bankowości, współtworzyli środowisko inteligencji urzędniczej i przedstawicieli wolnych zawodów[1.4].

Tuż przed wybuchem II wojny światowej ok. 58% radomskich Żydów utrzymywało się z rzemiosła i usług, 18% było robotnikami, 12% pracowało w handlu, a 2,5% wykonywało wolne zawody[1.5]. Żydzi byli właścicielami około 60–75% istniejących na terenie miasta prywatnych garbarń i zakładów skórzano-obuwniczych. W mieście działały m.in. zakłady garbarskie „Praca”, będące własnością Mordechaja Cemacha, a także założona na początku XIX w. przez Szmulka Adlera i prowadzona przez jego spadkobierców, garbarnia „Żakowice”, sprzedana w 1925 r. Iserowi Lipszycowi. Pod Radomiem działały duże zakłady garbarskie „Firlej”, należące do Abrama Mordki Dena, w których od 1926 r. rozpoczęto produkcję skór luksusowych. W mieście funkcjonowały także liczne mniejsze żydowskie zakłady garbarskie: „A.D. Rottenberg i Sk-a”, „Gelka”, „Lux”, „Makower”, „Ogniwo”, „Elgold” i wiele innych. Do Żydów należały też niemal wszystkie działające na terenie miasta prywatne zakłady metalowo-odlewnicze, m.in.: odlewnie Goldmana, Stellmana, Salbego, Fabryka Gwoździ i Drutu Tannenbauma i Reinfelda, Fabryka Odlewów Kutolanych „M. Horowicz i S-ka”, odlewnia żelaza M. Rubinsztajna oraz Fabryka Odlewów Żelaznych i Emaliowanych „Glinice”, będąca własnością Izraela Rozenberga i Józefa Diamenta. Żydzi stanowili także zdecydowaną większość wśród właścicieli działających na terenie Radomia zakładów produkujących materiały budowlane.

Od 1901 r. na terenie miasta działa cegielnia „Firlej”, należąca w okresie międzywojennym do Abrama Mordki Dena i produkująca rocznie ok. 2,4 mln cegieł, cegielnia „Halinów” założona na początku lat 20. przez Mariana Rozenbauma, czy cegielnia „Żakowice”, będąca własnością Samuela Adlera. Od 1933 r. w Radomiu działała też cegielnia parowa, a od 1937 r. – spółka cegielniana „Celestynów”. W pierwszej połowie lat 30. XX w. w Radomiu powstały też spółki polsko-żydowskie, które wydzierżawiły znaczną część radomskich cegielni. Od 1901 r. w mieście funkcjonowała Fabryka Wyrobów Fajansowych Abrama Mojżesza Rottenberga, produkująca na eksport umywalki i sanitariaty. Żydowscy przedsiębiorcy byli też właścicielami Fabryki Mebli Giętych, Fabryki Fornirów, Dykt i Beczek, a także Fabryki Cykorii i Artykułów Spożywczych „Jawa”[1.6].

W latach 20. i 30. XX w. Żydzi współtworzyli też znaczącą część radomskiego rynku rzemiosła i usług. Według danych z lat 1926–1929 byli właścicielami niemal 90% działających w mieście małych zakładów rzemieślniczo-usługowych, tj. znakomitej większości zakładów blacharskich, fryzjerskich, czapkarskich, jubilerskich, krawieckich, kamaszniczych, kapeluszniczych, malarskich, pudełkarskich, rymarskich, stolarskich, ślusarskich, szewskich, tapeciarskich, tokarskich i zegarmistrzowskich, a także większość cukierni.

W Radomiu działały także żydowskie drukarnie – drukarnia Naftalego Hersza Żabnera, przy ul. Żeromskiego 25, drukarnia Chila Majera Herca przy ul. Szwarlikowskiej 20, a także mniejsze zakłady utworzone na początku lat 30. XX w., m.in.: „Polonia” należąca do M. Cukra, „Rekord” Dawida Szajnbauma, a także drukarnie Jankiela Frydmana, Moszka Fiszera, Oszera Rydza i Szlomy Gotliba[1.7]. W mieście działały także żydowskie cechy rzemieślnicze, zrzeszające łącznie ponad 500 osób, a kilku przedstawicieli społeczności żydowskiej pełniło znaczące funkcje we władzach Izby Rzemieślniczej w Kielcach.

Jak wskazują dane szacunkowe, w okresie międzywojennym w Radomiu Żydzi zdominowali także handel – zarówno hurtowy, jak i detaliczny. Do osób wyznania mojżeszowego należało prawdopodobnie ok. 60–70% działających w mieście składów i sklepów, w tym głównie galanteryjnych, tekstylnych, obuwniczych, sklepów z artykułami kolonialnymi, a także sklepów mięsnych i ogólnospożywczych, papierniczych, skórzanych, oraz sklepów sprzedających artykuły opałowe i budowlane[1.8].

W Radomiu, będącym znaczącym ośrodkiem gospodarczym działały też liczne żydowskie instytucje finansowe. Według zachowanych danych z 1933 i 1934 r. w mieście działało 18 żydowskich banków, kas zaliczkowych, oszczędnościowych i kredytowych. W latach 20. XX w. jedną z najlepiej prosperujących placówek tego typu była Spółdzielnia Kredytowa dla Handlu i Rzemiosł, prowadzona przez Maurycego Frenkla i W. Adlera, która upadła na początku 1933 r., wskutek malwersacji dokonywanych przez personel. Wśród innych żydowskich placówek finansowych wskazać należy także Bank Rzemieślniczy, kierowany przez Mojżesza Rubinsztajna, Bank Kupiecki, prowadzony przez Natana Zygmana i Piotra Frenkla, Bank Ludowy, zarządzany przez Wajcmana, Kasa Spółdzielcza Kredytowa kierowana przez Jechiela Frenkla oraz Bank Kredytowy zarządzany przez Rozenberga. W latach 1925–1937 Żydzi zasiadali też w kilkudziesięcioosobowej radzie nadzorczej Towarzystwa Kredytowego Miasta Radomia, działali w Towarzystwie Przemysłowców Ziemi Radomskiej, a także w Związku Kupców Ziemi Radomskiej[1.9].

Od początku XX w. w mieście działały liczne żydowskie partie polityczne różnych frakcji, organizacje społeczne oraz instytucje kulturalne. W początkach lat 20. XX w. najważniejszą pozycję zajmowały organizacje ortodoksyjne i socjalistyczne, choć z biegiem czasu coraz więcej zwolenników zyskiwał też ruch syjonistyczny, stając się w latach 30. XX w. najsilniejszym ruchem politycznym.

Począwszy od pierwszych lat XX w. Radom rozwijał się także jako ośrodek żydowskiej kultury, działały tu także liczne instytucje prowadzące działalność edukacyjno-oświatową oraz żydowskie kluby sportowe.

W okresie międzywojennym w Radomiu wydawano łącznie 18 żydowskich gazet i czasopism o zróżnicowanym charakterze, publikowanych głównie w języku jidysz, z których większość miała wyraźnie efemeryczny charakter. W lutym 1919 r. rozpoczęto wydawanie lewicowego czasopisma „Dos Fraje Wort” („Wolne Słowo”), w latach 1920–1922 ukazywał się „Radomer Wochenblatt” („Tygodnik Radomski”), a od 1923 r. wydawany był tygodnik społeczno-informacyjny „Radomer Lebn” („Życie Radomskie”), przekształcony w 1927 r. w „Radomer–Kielcer Lebn” („Życie Radomsko–Kieleckie”). W latach 1922–1925 ukazywał się syjonistyczny „Radomer Cajtung” („Gazeta Radomska”), reaktywowany w 1928 r. jako „Radomer–Kielcer Cajtung”, ale zlikwidowany ostatecznie już w 1929 r. W 1924 r. przez kilka kolejnych miesięcy wydawane były dwa kolejne periodyki: bezpartyjny tygodnik „Radomer Najes” („Nowiny Radomskie”) oraz „Radomer–Kielcer Moment” („Chwila Radomsko–Kielecka”). W 1932 r. pojawiły się następne nowe lokalne czasopisma: ortodoksyjny dziennik „Radomer Folksblatt” oraz pismo „Radomer Sztyme”, zaś w 1933 r. zaledwie przez miesiąc w mieście ukazywał się dziennik „Radomer Express” („Ekspres Radomski”). W 1936 r. na miejscowym rynku pojawiły się z kolei trzy czasopisma wydawane w języku polskim: bezpartyjny „Nasz Tygodnik”, a także syjonistyczna „Trybuna Młodych” i bezpartyjna „Trybuna”. Dwa pierwsze pisma zostały wkrótce zlikwidowane z powodu trudności finansowych, jedynie trzecie przetrwało do 1939 r. W mieście ukazywały się także żydowskie czasopisma o tematyce literackiej i artystycznej – w 1926 r. ukazał się jedyny numer pisma „Naje Wintn” („Nowe Prądy”), w 1930 i 1931 r. ukazały się dwa numery pisma „Literarisze Grupe” („Grupa Literacka”), a w latach 1930–1932 ukazywał się periodyk „Junge Dichtung” („Młoda Poezja”). W Radomiu wydawane były także dwa szkolne pisma: „Jutrzenka” i „Ku wyżynom”; pojawiała się też ukazująca się w latach 1925–1930 kilka razy do roku jednodniówka „Der Radomer Szpigl” (Radomskie Zwierciadło) oraz okolicznościowe wydawnictwa, m.in. opublikowany w 1928 r. „Dos Literarisze Radom” czy też wydawana w 1929 r. gazetka „Sztaplen” (Schody). W mieście rozprowadzana była także prasa żydowska publikowana w Kielcach, m.in.: „Kielcer–Radom Wochenblatt” („Tygodnik Kielecko–Radomski”), „Naje Kelcar Cajtung” („Nowa Gazeta Kielecka”) oraz gazety ogólnopolskie: „Der Moment”, „Nasz Przegląd”, „Hajnt”, „Undzere Express”, „Folks Cajtung” i „Nobejter Cajtung”, a także wydawany w Wilnie „Zibn Tag”[1.10].

W latach 30. XX w. na skutek pogłębiających się konfliktów na tle narodowościowym, a także z powodu pogarszającej się sytuacji ekonomicznej oraz wzrostu popularności ideologii syjonistycznej, znaczna liczba Żydów opuściła Radom, udając się na emigrację. Według danych szacunkowych, w latach 1932–1939 z terenu całego ówczesnego województwa kieleckiego wyemigrowało na stałe do Palestyny ok. 5 tys. Żydów oraz kolejne ok. 5 tys. do Ameryki Północnej i Południowej, a także do takich krajów europejskich jak: Francja, ZSRR, Niemcy, Austria, Belgia czy Wielka Brytania[1.11].

W czasie kampanii wrześniowej, z Radomia uciekło na tereny Związku Radzieckiego ok. 1–2 tys. Żydów. Na początku okupacji niemieckiej, w listopadzie i grudniu 1939 r., po ogłoszeniu przez Himmlera zarządzenia dotyczącego wysiedlenia wszystkich osób narodowości żydowskiej i część ludności polskiej z tzw. Kraju Warty (Warthegau), do Radomia trafiło ok. 1,5 tys. Żydów, głównie z okolic Łodzi. W grudniu 1939 r. powołano też radomski Judenrat, na czele którego stanął Josef Diamant.

Na początku 1940 r. w okolicach Radomia, m.in. w Chruślicach, Jedlance, Kruszynie, Kacprowicach, Jedlińsku, Woli Gozdowskiej, Lesiowie, Dąbrowie Kozłowieckiej i Wolanowie, zaczęto zakładać obozy pracy przymusowej dla Żydów, do których z poszczególnych ośrodków kierowano kontyngenty wyselekcjonowanych robotników. W sierpniu 1940 r. 2269 młodych kobiet i mężczyzn deportowano do obozów pracy przymusowej znajdujących się na terenie Lubelszczyzny, głównie w Bełżcu, Mirczach i Cieszanowie. Część z nich została wysłana do pracy przy budowie tzw. „Linii Ottona”, tj. pasa rowów przeciwczołgowych i fortyfikacji stanowiących umocnienia na granicy pomiędzy terenami okupowanymi przez Niemcy oraz Związek Radziecki. W grudniu 1940 r. ukazało się rozporządzenie nakazujące przymusowe wysiedlenie z miasta ok. 2 tys. osób narodowości żydowskiej, które miały być skierowane do miejscowości w powiecie buskim i opatowskim. Radomski Judenrat wytypował do przesiedlenia głównie osoby starsze, chore, niedołężne i ubogie[1.12]. Na początku 1941 r. do Radomia zaczęli napływać Żydzi wysiedleni z północnego Mazowsza (obszar tzw. rejencji ciechanowskiej – Regierungsbezirk Zichenau), których kierowano stąd do innych mniejszych miejscowości dystryktu radomskiego. Wiosną 1941 r. w przeddzień utworzenia getta w Radomiu znajdowało się ok. 32 tys. Żydów.

Dekretem z kwietnia 1941 r. w Radomiu utworzono dwa osobne getta. Tzw. „duże getto” znajdowało się w centrum miasta i obejmowało teren tradycyjnej dzielnicy żydowskiej (tj. ulicę Wałową wraz z przyległymi do niej ulicami). Tzw. „małe getto” znajdowało się na ubogim przedmieściu Glinice, gdzie przed wojną zamieszkiwała wspólnie ludność żydowska i katolicka[1.13]. Do gett wsiedlono łącznie ok. 32 tys. osób, z czego większość znalazła się w „dużym getcie”. 7 kwietnia 1941 r. oba getta zostały zamknięte.

W dniu 19 lutego 1942 r., w „krwawy czwartek”, miała miejsce pierwsza masowa egzekucja, podczas której zastrzelono na miejscu ok. 40 osób, zaś kilkadziesiąt innych – głównie działaczy lewicowych – zostało deportowanych do Auschwitz. Druga egzekucja miała miejsce 28 kwietnia 1942 roku. Zastrzelono wówczas 70 osób, w tym część członków Judenratu, zaś kilkadziesiąt wysłano do Auschwitz.

W nocy z 4 na 5 sierpnia 1942 r. miała miejsce pierwsza masowa deportacja z „małego getta”. Ok. 100–150 osób – głównie dzieci i starców zabito na terenie getta i w drodze na stację kolejową. Od 80 do 100 osób – robotników pracujących w zakładach produkujących na potrzeby Rzeszy, pozostawiono na miejscu, zaś pozostałe ok. 8 tys. osób, wraz z 2 tys. osób z „dużego getta” wywieziono do obozu zagłady w Treblince. W nocy z 17 na 18 sierpnia 1942 r. miała miejsce częściowa likwidacja „dużego getta”. Około 1–1,5 tys. osób zamordowano na miejscu, ok. 10 tys. osób deportowano do Treblinki, a wyselekcjonowaną grupę osób skierowano do obozu pracy przymusowej, utworzonego przy ulicy Szwarlikowskiej. Na terenie tzw. Ogrodu Penza przy ul. Starokrakowskiej hitlerowcy wymordowali wszystkich pensjonariuszy Przytułku dla Starców i Kalek, zabili też wszystkich pacjentów Szpitala Starozakonnych. W czasie jednej z egzekucji rozstrzelani zostali także wszyscy pozostający jeszcze przy życiu członkowie Judenratu. Kolejny etap akcji likwidacyjnej odbył się kolejnej nocy – z 18 na 19 sierpnia 1942 roku. Spośród pozostałych mieszkańców getta wyselekcjonowano ok. 1,5 tys. osób zdolnych do pracy, pozostałe kilka tysięcy osób (ok. 8 tys.) skierowano do deportacji. 200 osób niezdolnych do marszu rozstrzelano na miejscu, pozostałe przepędzono na stację kolejową, skąd zostały wywiezione do obozu zagłady w Treblince. Łącznie, w trakcie akcji likwidacyjnej w dniach 17–19 sierpnia 1942 r. ok. 80–100 osób zostało zamordowanych na miejscu, zaś kolejne 18 tys., w dwóch ogromnych transportach, trafiło do Treblinki. W dniach sierpniowych wywózek, kilkuset osobom z getta udało się zbiec i ukryć w okolicznych lasach, gdzie utworzyli oni zorganizowane grupy partyzanckie; część dotarła do Warszawy, gdzie wzięły udział w Powstaniu Warszawskim w sierpniu 1944 r. Z transportu uratował się prawdopodobnie tylko jeden człowiek – Nusyn Berkowicz, który wyskoczył z pociągu. Po zakończeniu likwidacji getta, na jego terenie pozostało wiele ukrywających się dzieci żydowskich. Zostały one wymordowane przez hitlerowców za pomocą wrzucanych do budynków granatów[1.14].

Pozostałe w mieście ok. 3 tys. Żydów przesiedlono do obozu pracy przy ul. Szwarlikowskiej. Początkowo zostali zatrudnieni do grzebania osób zamordowanych na terenie getta, w późniejszych dniach skierowano ich do pracy przy sortowaniu mienia pożydowskiego, a także w niewielkich zakładach rzemieślniczych działających na potrzeby Rzeszy. W listopadzie 1942 r. obóz przy ul. Szwarlikowskiej został zlikwidowany. Część więźniów została przeniesiona na teren nowego obozu przy ul. Szkolnej, część zaś (ok. 300 osób) wysłano do innych obozów pracy, m.in. w Płaszowie i Ostrowcu Świętokrzyskim. Więźniowie przebywający w obozie przy ul. Szkolnej pracowali w radomskiej Wytwórni Broni, należącej do koncernu Steyer Daimler – Puch, a także w działających na terenie obozu zakładach rzemieślniczych: krawieckich, szewskich, zegarmistrzowskich i poligraficznych. Część osób pracowała też przy wydobywaniu torfu, selekcjonowaniu mienia pożydowskiego, usuwaniu macew z radomskiego kirkutu czy ekshumacji zwłok[1.15]. 13 stycznia 1943 r. kolejne 1,5 tys. osób z tego obozu wysłano do Treblinki, zaś 23 marca 1943 r. na kirkucie w Szydłowcu rozstrzelano kolejną grupę liczącą prawdopodobnie 117 osób. 9 listopada 1943 r. na podradomskim Firleju lub na ul. Białej rozstrzelano jeszcze jedną, prawdopodobnie kilkusetosobową grupę kobiet, dzieci i osób niezdolnych do pracy.

17 stycznia 1944 r. z terenu radomskiego getta deportowano ok. 150 osób do obozu pracy w Pionkach, 2 marca – 235 osób wysłano do obozu na Majdanku w Lublinie. 26 lipca 1944 r. ewakuowano obóz przy ul. Szkolnej – około 2,5 tys. więźniów wysłano pieszo do Tomaszowa Mazowieckiego, skąd trafili oni do obozu zagłady w Auschwitz. Część mężczyzn z tego transportu trafiła następnie do obozu pracy w Vaihingen koło Stuttgartu, gdzie zajmowali się budowaniem fortyfikacji i kopaniem rowów. Nieliczną grupę pozostałych przy życiu robotników wyzwoliła armia francuska. Część radomskich Żydów trafiła do obozów w Dachau, Hessental i Kochendorf, gdzie również doczekali wyzwolenia[1.16].

Po wyzwoleniu 16 stycznia 1945 r. w Radomiu przebywało ok. 300 Żydów, w tym ok. 180 radomian, a w maju 1945 r. w mieście żyło ok. 400 osób pochodzenia żydowskiego. Do 1951 r. działała Gmina Wyznaniowa Żydowska. W 1965 r. w mieście mieszkało już tylko 7 Żydów[1.17].

Nota bibliograficzna

• Glicksman W., Radom, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, vol. 17, Detroit – New York – San Francisco – New Haven – Waterville – London 2007.
• Penkalla A., Radom, [w:] Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001.
• Piątkowski S., Dni życia, dni śmierci. Ludność żydowska w Radomiu w latach 1918–1950, Warszawa 2006.
• Radom, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, vol. II, New York 2001.