Żydzi zaczęli osiedlać się w Zatorze około 1429 roku[1.1]. W XVI w. starosta oddał im jeden ze swoich dotychczasowych przywilejów – prawo do propinacji, zatem wyłączne uprawnienie do produkcji i sprzedaży alkoholu chłopom zamieszkującym w obrębie określonych dóbr. Ostro zaprotestowali przeciwko temu mieszczanie zatorscy. Odwołali się do króla, który przyznał im rację. Początkowo społeczność żydowska, osiedlona w pobliżu zamku, nie była zbyt liczna, ani nie odgrywała też większej roli w gospodarce Zatora.

W XVIII w. protekcyjna polityka starostów zachęcała do wybierania Zatora na miejsce zamieszkania. Dzięki temu wzrosła również liczba Żydów. Powiększyło się ich skupisko położone niedaleko zamku, na przedmieściu Kamieniec. Z wolna Żydzi zaczęli osiągać eksponowaną pozycję w ekonomii miasta. W 1765 r. nałożono na dłużej zamieszkałych podatek w wysokości 260 zł, dla nowoprzybyłych obowiązywała taksa 240 zł[1.2]. Były to sumy wyższe od tych, które płacić miało mieszczaństwo chrześcijańskie. W XIX w. Kamieniec oficjalnie stał się żydowską dzielnicą miasta, a jego mieszkańcy stanowili czwartą część wszystkich obywateli, których w owym okresie było 1240. Odtąd liczba Żydów stale oscylowała w granicach 25% społeczeństwa zatorskiego; udział ten utrzymał się do II wojny światowej.

W 1867 r. najbogatszymi mieszkańcami Zatora byli kupiec Abraham Sass, Abraham Kluger, Mojżesz Datner oraz kramarz Mojżesz Menasche. Trzy lata później najzamożniejszym okazał się Mojżesz Menasche, po nim zaś znów umiejscowili się dzierżawca propinacji Pepi Kluger i wspomniany Abraham Sass. Głównym źródłem utrzymania, zarówno bogatych jak i mniej zamożnych było kupiectwo, w mniejszym stopniu także rzemiosło i prowadzenie karczm. Żydzi zatorscy słynęli w okolicy jako handlarze koni i bydła. Dwie rodziny żyły z prowadzenia małych gospodarstw rolnych. Stosunkowa zamożność Żydów zatorskich dawała im możliwość współdecydowania i uczestniczenia w życiu politycznym miasta. Kiedy w 1866 r. Zator uzyskał prawo do tworzenia samorządu i powoływania rady miejskiej, w składzie 24 członków i 12 zastępców, z racji zasilania kasy miejskiej wysokimi podatkami, Żydzi odgrywali znaczną rolę w kreowaniu władz (wynikało to z obowiązującego w Austrii systemu cenzusowego).

Nie wiadomo dokładnie kiedy powstała w Zatorze żydowska gmina wyznaniowa. W rozporządzeniu Ministerstwa Wyznań i Oświecenia „O stanowieniu i rozgraniczeniu okręgów izraelickich gmin wyznaniowych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskim”, wydanym 2 kwietnia 1891 r., Zator wymieniony jest jako jedno z trzech w powiecie wadowickim miast będących siedzibą gminy. Poza nim wymienione są Wadowice i Andrychów. Zator był gminą jednak już znacznie wcześniej. Właśnie do kahału zatorskiego należeli Żydzi wadowiccy, zanim wprowadzona przez władze austriackie konieczność rejestracji gmin i statutów umożliwiła im utworzenie własnej niezależnej gminy.

Żydzi wadowiccy przed rokiem 1882 byli chowani na cmentarzu w Zatorze. Od gminy zatorskiej chcieli się również odłączyć Żydzi z Kalwarii Zebrzydowskiej, władze miejskie nie wyznaczyły im jednak terenu pod założenie cmentarza, co było jednym z koniecznych warunków. Tak więc Żydzi kalwaryjscy nieco dłużej niż wadowiczanie należeli do gminy zatorskiej. W latach dwudziestych XX w. większość należących do zatorskiego kahału Żydów mieszkała poza Zatorem. Od 1874 r. miasto było także siedzibą metrykalnego okręgu żydowskiego.

Na początku XX w. w Zatorze była synagoga, działał również cheder. W 1911 r. wzniesiono nową bóżnicę, a w tym samym budynku, pod nr 91, umiejscowiono cheder. Własnością gminy był też budynek nr 274, w którym znajdowała się mykwa. Rabinami byli: przed 1900 r. Jakow Scharf (który potem przeniósł się do Oświęcimia); w latach 1900–1905 – Abraham Gutwirth; po 1905 r. jego syn Hersz Eliasz Gutwirth[1.3]. Ostatnim rabinem Zatora był zięć poprzednika – Mojżesz Salz. Został on zamordowany przez Niemców. W 1915 r. asesorem gminy wybrano Pinkasa Hirsza Künstlingera. W okresie międzywojennym urząd metrykalny prowadził Hersz Weinberg.

Niestety, w XX w. obraz stosunków chrześcijańsko-żydowskich w Zatorze chwilami daleki bywał od sielanki. Tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w listopadzie 1918 r.[1.4], gdy entuzjastyczna radość została skonfrontowana z gorzką codziennością, m.in. brakami żywności, w mieście doszło do antyżydowskich zamieszek, w czasie których doszczętnie zrabowano sklepy należące do Żydów[1.5].

Większość Żydów na tym terenie opowiadała się za judaizmem ortodoksyjnym. Swoich zwolenników miał również chasydyzm, a także nurty asymilatorskie i syjonistyczne. W przeprowadzonych 20 maja 1920 r. wyborach do władz kahalnych, przeważyły nieco sympatie syjonistyczne, bowiem 209 osób uprawnionych do głosowania przyznało 7 mandatów syjonistom (w tym 3 Poalej-Syjon) i 5 ortodoksom. Przewodniczącym gminy został Izaak Majer, członkiem władz kahalnych – Abraham Menasche. W następnych wyborach, rozpisanych na 2 grudnia 1928 r., pełne zwycięstwo odniosła lista nr 1 z Zatora – czyli ortodoksi. Wybory nie obyły się bez emocji i zapewne długo jeszcze były komentowane, ponieważ wystawiono na nich dwie listy: zatorską – nr 1 oraz kalwaryjską – nr 2. Ta ostatnia została jednak unieważniona, dzięki czemu już na trzy dni przed ustalonym terminem wyborów, komisja ogłosiła zwycięstwo listy 1[1.6].

Dwudziestolecie międzywojenne nie było już czasem tak dużej prosperity Żydów zatorskich, jaka to miało miejsce przed I wojną; tym niemniej, najbogatszym w mieście pozostawał szynkarz Joachim Nesserloth, który w 1930 r. zapłacił 1769 zł podatku). Nie zmieniły się wszakże podstawowe zajęcia Żydów zatorskich. Większość utrzymywała się z handlu, 50% zatorskich szynkarzy stanowili Żydzi (w 1923 r.), sporo było rzemieślników, byli też dwaj lekarze i dwaj adwokaci. Potężne szkody materialne wyrządziła powódź w 1934 roku[1.1.4]

Po wrześniu 1939 r. Niemcy zniszczyli synagogę i zdewastowali cmentarz. Zginął rabin Mosze Salz. Żydzi zostali zamknięci w wydzielonej części miasta, zamienionej w obóz pracy[1.7]. W sierpniu i wrześniu 1942 r. rozpoczęły się wywózki do położonego nieopodal getta w Wadowicach[1.8], skąd niewiele później zostali przewiezieni do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Auschwitz (wedle The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust wywózka nastąpiła 2 czerwca 1942 roku[1.1.7]. Niewielu udało się przeżyć Zagładę, a społeczność już nie odbudowała się.

Nota bibliograficzna

• Bałaban M., Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, Kraków 1913.
• Osiem wieków historii i kultury miasta Zatora i regionu, red. T. Gąsowski, Kraków 2006, s. 98.]].
• Samsonowska K., Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005.
• Zator, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust, t. III, New York 2001, ss. 1492–1493.