Początki Aleksandrowa Kujawskiego są związane z rozbudową kolei na ziemiach polskich w XIX w. W 1859 r. Towarzystwo Drogi Żelaznej Warszawsko-Bydgoskiej, powiązane z Towarzystwem Akcyjnym Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, podjęło się budowy linii kolejowej między Warszawą a Bydgoszczą (na odcinku w ówczesnym zaborze rosyjskim). Stopniowo wykupowało grunty majątku Białe Błota (wcześniej Sieła), leżące w dobrach hrabiego Władysława Trojanowskiego. Z czasem zabudowania powstające wokół leżącej tuż przy granicy z Prusami stacji zaczęto nazywać Trojanowem. W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych XIX w. miejscowość liczyła już około 2 tys. mieszkańców. Od 1862 r. zaczęły kursować pierwsze pociągi. W 1875 r. uruchomiono międzynarodową stację telegraficzną.

Dogodna lokalizacja, umożliwiająca połączenia między Rosją a Europą Zachodnią oraz umiejscowienie komory celnej sprzyjały napływowi ludności. Pierwsze plany organizacji przestrzeni osady wyznaczył inżynier Witold Marczewski. Jej dalszemu rozwojowi sprzyjało przedłużenie w 1867 r. linii kolejowej do pobliskiego Ciechocinka, w którym zaczęło działać popularne uzdrowisko. Ważnym wydarzeniem było zorganizowanie w ówczesnym Trojanowie, w dniu 4 wrzesnia 1879 r., spotkania cesarzy Rosji i Niemiec – Aleksandra II i Wilhelma I. Przed wybuchem I wojny światowej Aleksandrów (bo taką nadano oficjalnie nazwę) liczył około 9 tys. mieszkańców. Od swego początku osada była skupiskiem ludności różnych wyznań i narodowości. Obok Polaków osiedlali się Niemcy, Rosjanie i Żydzi.

W dniu 9 listopada 1916 r., a następnie 4 lutego 1919 r., nadano osadzie prawa miejskie i zmieniono nazwę na Aleksandrów Kujawski. Od 1921 r. miasto, po uruchomieniu krótszego połączenia Warszawy z Poznaniem przez Kutno i Strzałkowo stopniowo zaczęło tracić na znaczeniu jako stacja kolejowa. W 1932 r. do Aleksandrowa przeniesiono z Nieszawy siedzibę władz powiatowych (nazwa powiat nieszawski funkcjonowała jednak aż do 1948 r.). Do 1939 r. liczba ludności wzrosła do 9,6 tys. osób.

W okresie międzywojennym powstały w Aleksandrowie pierwsze drobne przedsiębiorstwa przemysłowe. Współcześnie funkcjonują przedsiębiorstwa branży metalowej, poligraficznej, spożywczej. W 2007 r. otwarto Muzeum Miejskie. Do najbardziej znanych postaci związanych z Aleksandrowem Kujawskim i pobliskim Łozieńcem należał poeta i pisarz Edward Stachura (1937–1979).

Bibliografia

• Aleksandrów Kujawski. Miasto i okolice, Aleksandrów Kujawski [b. d. w.].
• Erwiński J., Dawny Aleksandrów, Aleksandrów Kujawski 2004.
• Kwiatek J., Lijewski T., Leksykon miast polskich, Warszawa 1998, s. 7.

• „Pogranicze Czarnych Orłów”. Dawne podziały zaborowe ziem polskich w perspektywie historycznej, Dawne podziały zaborowe ziem polskich w perspektywie historycznej, społecznej i kulturowej, Aleksandrów Kujawski 2013.