Izrael (hebr. Iśra’el, arab. Isra’il), Państwo Izrael (hebr. Medinat Iśra’el, arab. Dawlat Isra’il) – państwo w Azji Południowo-Zachodniej, nad Morzem Śródziemnym, na południu poprzez zatokę Akaba ma dostęp do Morza Czerwonego. Granice: z Egiptem, Libanem, Syrią, Jordanią i Autonomią Palestyńską. Stolica Izraela jest Jerozolima. Wschodnia część miasta od 1967 r. znajduje się pod okupacją Izraela. Powierzchnia państwa wynosi 21,1 tys. km kw. (bez Autonomii Palestyńskiej oraz okupowanych przez Izrael syryjskich Wzgórz Golan). Liczba ludności: 6 mln (1998).

Około 78,8% (1998) ludności wyznaje judaizm, który jest religią państwową; 15% mieszkańców stanowią muzułmanie, ok. 2,1% chrześcijanie (zwłaszcza katolicy i chrześcijanie różnych obrządków wschodnich, od prawosławnego obrządku greckiego po członków Kościołów koptyjskiego i etiopskiego). Dość dużą grupę stanowią również druzowie (1,6%) – członkowie, uznawanego za heretycki, odłamu islamu.

Po zburzeniu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej i rozproszeniu Żydów w diasporze utrzymywała się wiara w przyjście Mesjasza, który odbuduje Królestwo Izraela. W XIX w. zapoczątkowano osadnictwo żydowskie w Ziemi Izraela (Erec Israel), na przeł. XIX i XX w. nastąpiła masowa imigracja rozproszonej w świecie ludności żydowskiej. W 1896 r. Theodor Herzl opublikował pracę Państwo żydowskie (wyd. pol. 1917), zapoczątkowując ruch polityczny zwany syjonizmem. Dzięki staraniom działaczy syjonistycznych (m.in. Chaima Weizmana) w 1917 r. ogłoszono deklarację Arthura Jamesa Balfoura, zapowiadającą utworzenie w Palestynie „siedziby narodowej dla narodu żydowskiego”. W okresie mandatu brytyjskiego (1917–1948) na terytorium Palestyny zachowano tradycyjne instytucje religijne, obejmujące muzułmanów i chrześcijan. W 1921 r. powołano Radę Rabiniczną oraz urząd główny rabina aszkenazyjskiego (obok istniejącego od czasów tureckich głównego rabina sefardyjskiego). Istniały także żydowskie sądy religijne. Część Arabów zamieszkujących Palestynę należała do różnych Kościołów chrześcijańskich (głównego Kościoła prawosławnego z patriarchą w Stambule), większość stanowili muzułmanie, którzy w 1921 r. utworzyli reprezentację religijną, Najwyższą Radę Muzułmańską. Radzie, na czele której stanął mufti (wielki sędzia koraniczny) Jerozolimy, podlegały sądy muzułmańskie, dysponowała ona także środkami fundacji religijnej (wakfy).

Bliskość dwóch religii, a zarazem rywalizujących ze sobą grup etnicznych, była źródłem konfliktów. W 1920 r. podczas święta Nebi Musa, przypadającego w okresie chrześcijańskiej Wielkanocy i żydowskiego święta Pesach, muzułmanie dokonali pogromu ludności żydowskiej w Jerozolimie. Zatargi na tle religijnym koncentrowały się głównie wokół jerozolimskiego Starego Miasta (w świętym miejscu wyznawców judaizmu, na wzgórzu, gdzie znajdowała się Świątynia Salomona, usytuowany jest zespół meczetów Haram al-Szarif). Kilka dni przed świętem Jom Kipur (28.09.1928) na polecenie rabinów postawiono przy Murze Zachodnim ogrodzenie (według zasad ortodoksji: oddzielające miejsca dla kobiet i mężczyzn), co spotkało się z protestem Arabów. Usunięcie ogrodzenia, na polecenie władz brytyjskich, wywołało wystąpienia żydowskie. Na terenie Haram al-Szarif muzułmanie organizowali głośne ceremonie, naruszając spokój świętego miejsca judaizmu, zdarzały się także wypadki napastowania przez Arabów Żydów modlących się przy Murze. 16 sierpnia grupa ortodoksyjnej młodzieży żydowskiej zorganizowała marsz ku Murowi Zachodniemu, na co Arabowie odpowiedzieli własną demonstracją i doszło wówczas do zamieszek. W wyniku wystąpień, które objęły także Jaffę i inne miasta, po obu stronach zginęło 220 osób, a ok. 500 zostało rannych. Poza Jerozolimą szerzyły się pogłoski, iż Żydzi zagrażają świętym miejscom islamu.

Pod koniec lat 30. XX w., wobec rosnących aspiracji niepodległościowych Arabów, kolidujących z dążeniami ruchu syjonistycznego, powstały brytyjskie projekty podziału Palestyny na dwa państwa. W tym czasie w środowisku żydowskim narodziły się inicjatywy pokojowego rozwiązania konfliktu: kanclerz Uniwersytetu Hebrajskiego, rabin Judas Magnes, założył stowarzyszenie intelektualistów Przymierze Pokoju, opowiadające się za dwunarodowym państwem w Palestynie. Po 1945 r. Wielka Brytania wniosła sprawę przyszłości Palestyny do ONZ, a rezolucja z 1947 r. ustanowiła podział kraju na dwa państwa, złączone unią gospodarczą, z zachowaniem dostępu do miejsc świętych. Mimo iż poza granicami państwa żydowskiego miała pozostać Jerozolima, duchowa stolica judaizmu i symbol tradycji żydowskiej, niemal wszyscy politycy żydowscy akceptowali rezolucję. Żydowscy działacze religijni domagali się przyłączenia nie tylko Jerozolimy, lecz także Hebronu, Nablusu oraz innych biblijnych miejsc. Państwa arabskie oraz Arabowie palestyńscy odrzucili rezolucję. W odpowiedzi na apel cieszącego się poparciem Arabów muftiego Jerozolimy, Hadżiego Amina al-Husajna, do podjęcia „świętej wojny” powstała organizacja Al-Dżihad al-Mugadas (Bojownicy Świętej Wojny). Rozpoczęte wówczas ataki muzułmańskie na osiedla żydowskie wspierane były w znacznej części przez ochotników z sąsiednich państw arabskich. W trakcie walk Żydzi opanowali większość terytoriów, przyznanych im przez ONZ, natomiast ludność arabska zaczęła pod presją żydowską opuszczać Palestynę, co dało początek problemowi uchodźców (do końca 1948 r. – ok. 700 tys.).

14.05.1948 r. proklamowano utworzenie Państwa Izrael. Spowodowało to inwazję armii pięciu państw arabskich (Egiptu, Iraku, Syrii, Libanu i Jordanii). W tzw. pierwszej wojnie izraelsko-arabskiej (maj 1948 – styczeń 1949) zginęło ok. 6 tys. Żydów. Jednym z istotniejszych jej momentów była bitwa o Jerozolimę. Jordański król Abdullah czuł się osobiście odpowiedzialny za bezpieczeństwo świętych miejsc islamu, ponadto pragnął wystąpić w roli wyzwoliciela muzułmańskich świątyń. Szturm na dzielnicę żydowską Starego Miasta rozpoczął się 24 maja – po czterech dniach walki obrońcy poddali się, w następstwie czego Żydzi na kilkanaście lat utracili dostęp do miejsc kultu religijnego (m.in. Muru Zachodniego). Chociaż Izrael wyszedł z tej wojny zwycięsko, głównym zagrożeniem pozostał konflikt z sąsiadami, gdyż żaden z nich nie uznał prawa Izraela do istnienia.

Jednym z najważniejszych problemów, przed jakimi stanęło nowo powstałe państwo, była integracja licznych imigrantów, przybywających początkowo ze środkowo-wschodniej Europy (ocaleni z zagłady), po 1950 r. głównie z muzułmańskich krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Wobec odmiennych tradycji, obyczajów, języka i poziomu rozwoju społecznego poszczególnych grup ludności żydowskiej wspólnota religii i historii sprzed tysiącleci okazała się niewystarczająca. Przywódcy syjonistyczni kładli zatem nacisk na umocnienie roli języka hebrajskiego, zwalczając jidysz uznawany za język diaspory (zachował się w nielicznych środowiskach ortodoksyjnych). W 1949 r. teren Izraela zamieszkiwało także ok. 111,5 tys. muzułmanów, 34 tys. chrześcijan i 14,5 tys. druzów.

Do ukształtowania społeczeństwa Izraela przyczyniła się tzw. ustawa o powrocie (5.07.1950), stwierdzająca, iż „każdy Żyd ma prawo przybycia do kraju”. Tak sformułowane prawo wywołało pytanie, kogo należy uznać za Żyda. Partie religijne przyjmowały definicje religijne, a ich zdecydowane stanowisko w tej sprawie miało swoje konsekwencje w przyszłości: uzyskanie obywatelstwa izraelskiego okazało się trudne dla tych Żydów, którzy przyjęli chrześcijaństwo, a także dla tych, którzy przeszli na judaizm w synagodze nieuznawanej przez rabinów ortodoksyjnych (dotyczyło to głównie imigrantów z USA). Prawo o powrocie spowodowało rozszerzenie kompetencji sądów rabinackich w Izraelu (w 1953 r. uzyskały jurysdykcję nad wszystkimi Żydami zamieszkującymi Izrael, nie tylko nad obywatelami tego kraju). W niektórych dziedzinach równolegle obowiązywało prawo państwowe i halacha (np. w pewnych przypadkach trybunał rabinacki mógł zezwolić mężowi na poślubienie drugiej żony). W 1958 r. nasilił się w Izraelu spór między zwolennikami świeckiej i religijnej definicji Żyda: w marcu 1958 r. władze zarządziły spis ludności, podczas którego – wbrew zasadom halachy – każdy obywatel określić miał religię i narodowość zgodnie ze swoim przekonaniem. Rozporządzenie to doprowadziło do kryzysu rządowego. Zdecydowano się wówczas na rozwiązanie kompromisowe: za Żyda nakazano uznać każdą osobę, która deklaruje swoją „żydowskość” i nie wyznaje żadnej innej religii. W tym czasie głośna stała się sprawa Oswalda Ruffeisena, urodzonego w religijnej rodzinie żydowskiej w Zadzielu koło Żywca, który w 1945 r. przyjął katolicyzm, a od 1959 r. przebywał jako zakonnik w klasztorze karmelitów na górze Karmel. Władze izraelskie przez 10 lat odmawiały mu przyznania obywatelstwa Izraela, a orzeczenie Sądu Najwyższego w jego sprawie (1962) utrwaliło interpretację prawa powrotu bliską postulatom ortodoksów. W efekcie do dziś części imigrujących Żydów ortodoksyjne sądy rabinackie odmawiają prawa przynależności do izraelskiego narodu. W 1988 r. Sąd Najwyższy nakazał zarejestrowanie jako Żydówki imigrantki z USA, która przyjęła judaizm w synagodze reformowanej, a decyzja ta wywołała ostre protesty środowisk ortodoksyjnych.

W kształtowaniu systemu politycznego Izraela istotną rolę odgrywały partie religijne: akceptujące syjonizm Mizrachi, Ha-Poel ha-Mizrachi (zjednoczyły się w 1956 r., przyjmując nazwę „Narodowa Partia Religijna”) i antysyjonistyczne Agudas Isroel oraz Poalej Agudas Isroel. Partie tworzące rząd korzystały z ich poparcia w zamian np. za subwencje dla szkół religijnych, ograniczenie komunikacji publicznej podczas szabatu, zachowanie kompetencji sądów wyznaniowych w sprawach rodzinnych, a także przestrzeganie przepisów religijnych w instytucjach państwowych. Obydwie partie Mizrachi weszły do koalicji rządowej, uzyskując wpływ na instytucje religijne i oficjalne praktyki religijne (m.in. przez ustanowienie Ministerstwa Religii). Partie antysyjonistyczne uznawały za najwyższy autorytet Radę Mędrców Tory (Moezet Gedolei Ha-Tora), złożoną z rabinów i cadyków, odrzucały syjonizm, oczekując odrodzenia się Królestwa Izraela wraz z nadejściem Mesjasza. Pierwszy poważny kryzys rządowy w Izraelu dotyczył zagadnień religijnych, podejmowanych przez środowiska ortodoksyjne, m.in. kwestii służby wojskowej (wyłączenia z niej dziewcząt z rodzin ortodoksyjnych) i szkolnictwa religijnego. Konflikt między zwolennikami świeckiego i religijnego wychowania zakończyło uchwalenie w 1953 r. ustawy o edukacji państwowej, ustanawiającej dwa typy szkół państwowych: świeckie i religijne. Kolejne ustępstwa wobec partii religijnych doprowadziły do stopniowego rozszerzenia obowiązku przestrzegania nakazów judaizmu przez wszystkich obywateli Izraela. W 1976 r. zatarg rządu z posłami ortodoksyjnymi (na tle przestrzegania szabatu przez członków. gabinetu) stał się bezpośrednią przyczyną kryzysu rządowego i dymisji premiera Icchaka Rabina. W 1984 r. do parlamentu izraelskiego weszła nowa partia religijna – Sefardyjscy Strażnicy Tory (Szomre Tora Sefaradijim), której zwolennikami byli głównie imigranci żydowscy z krajów arabskich, a religijnymi autorytetami aszkenazyjski – rabin Elazar Menachem Szhach oraz były sefardyjski naczelny rabin Jossef Ovadia. W następnych latach życie polityczne Izraela nadal w znacznym stopniu kształtowały środowiska religijne.

W społeczeństwie Izraela od początku istniał konflikt między ortodoksami, dążącymi do oparcia państwa izraelskiego na prawie religijnym, a zwolennikami liberalnej demokracji. Był to spór między głosicielami żydowskiej „wyjątkowości”, odwołującymi się do biblijnego przesłania: „oto lud, który mieszka osobno, a nie wlicza się do narodów” (Lb 23,9), a świecką i racjonalistyczną orientacją. Chociaż część obywateli Izraela nie wyznawała judaizmu, większość wierzących Żydów zaś nie uznawała zasad ortodoksji, usiłowano narzucić je wszystkim, np. poprzez wprowadzenie całkowitego zakazu importu żywności niekoszernej i hodowli nierogacizny (nawet na wyłączny użytek zakonów chrześcijańskich). W dzielnicach i osiedlach zamieszkiwanych przez ultraortodoksów (haredim) podczas szabatu dochodziło do ataków na kierowców i pasażerów samochodów, naruszających religijny zakaz podróży (np. w dzielnicy Mea Szearim w Jerozolimie). W 1956 r. ortodoksyjni Żydzi usiłowali nie dopuścić do powstania w Jerozolimie uczelni kształcącej rabinów należących do reformowanego nurtu judaizmu. W latach 1957–1958 doszło do starć z policją żydowską ortodoksów protestujących przeciw budowie koedukacyjnego basenu w Jerozolimie. W 1997 r. ortodoksi zbojkotowali obchody rocznicy powstania państwa izraelskiego, protestując m.in. przeciw orzeczeniu Sądu Najwyższego, kwestionującemu zwalnianie ze służby wojskowej uczniów szkół religijnych w Izraelu (przywilej zwolnienia ze służby wojskowej uczniów szkół ortodoksyjnych wywoływał protesty środowisk świeckich, a także nieortodoksyjnych wyznawców judaizmu, na których spoczął obowiązek obrony kraju). W 1988 r. zapadły w Izraelu pierwsze orzeczenia uznające prawa kobiet do zasiadania w radach religijnych oraz do uczestnictwa w wyborach naczelnego rabina aszkenazyjskiego, a w 2000 r. pierwsza w dziejach sądownictwa religijnego kobieta otrzymała nominację na kierownicze stanowisko w centralnej administracji sądów rabinackich.

W 1967 r. Izrael odniósł zwycięstwo w tzw. wojnie sześciodniowej z Egiptem, Syrią i Jordanią. Do wybuchu konfliktu z państwami arabskimi przyczynił się m.in. fakt, iż obozy uchodźców na terenie Egiptu i Jordanii stanowiły bazę do wypadów na Izrael dla partyzantki palestyńskiej. Ponadto Jordania nie wykonała postanowień porozumienia z 1949 r., m.in. w zakresie swobodnego dostępu do obiektów religijnych, wyburzyła także zabytkowe synagogi na Starym Mieście oraz dopuściła do dewastacji żydowskiego cmentarza na zboczu Góry Oliwnej. W trakcie działań wojennych rząd Izraela domagał się od władz wojskowych „uwolnienia świętych miejsc judaizmu” (7 czerwca wojska izraelskie zajęły Jerozolimę). Po zakończeniu wojny Izrael rozpoczął okupację syryjskich Wzgórz Golan, jordańskiego Zachodniego Brzegu (Jordanu) i wschodniej części Jerozolimy oraz egipskiego półwyspu Synaj i Okręgu Gazy. Kwestia przyszłości okupowanych terenów wywoływała rozbieżności w samym Izraelu: ugrupowania religijne i nacjonalistyczne dążyły do inkorporacji terenów biblijnych (historycznej Judei i Samarii) niezależnie od konsekwencji, a syjoniści głosili, że takie rozwiązanie może zagrozić egzystencji państwa. Radykalna prawica wysuwała projekty żydowskiego osadnictwa na terenach okupowanych, a w ich upowszechnieniu istotną rolę odgrywało poparcie autorytetów rabinicznych. W 1968 r. religijni osadnicy żydowscy, pod przywództwem rabina Moszego Lewingera, przybyli do Hebronu z zamiarem budowy osiedla żydowskiego w pobliżu miasta. W ciągu 20 lat na terytoriach okupowanych zamieszkało ok. 140 tys. osadników. W 1973 r. wojska egipskie i syryjskie próbowały odzyskać utracone ziemie, podejmując atak podczas najważniejszego święta judaizmu Jom Kipur (Wojna Dnia Pojednania), lecz zwycięstwo odniósł Izrael. Powtarzające się napaści terrorystyczne i ostrzeliwanie terytorium Izraela przez Palestyńczyków z obszaru Libanu skłoniły Izrael w 1982 r. do ataku na ten kraj w celu zniszczenia baz palestyńskich. Wojna libańska wywołała antyizraelskie nastawienie opinii publicznej (także środowisk żydowskich w diasporze), wzburzonej rozmiarem cierpień ludności cywilnej Bejrutu i masakrami obozów palestyńskich (Sabra i Szatila). W latach 80. na terenach okupowanych zaznaczyły się rosnące wpływy islamskich środowisk religijnych (Bractwo Muzułmańskie). Do 1987 r. na Zachodnim Brzegu (Jordanu) wybudowano 350 meczetów, w Okręgu Gazy – 400, które oprócz funkcji religijnych wykorzystywane były jako trybuna propagandowa dla działaczy palestyńskich. W 1987 r. w Okręgu Gazy doszło do wybuchu powstania (intifady) ludności palestyńskiej, które stopniowo objęło Zachodni Brzeg (Jordanu) i wschodnią Jerozolimę. W 1987 r. powstała palestyńska organizacja terrorystyczna Hamas, odrzucająca pokojowe rozwiązanie problemu palestyńskiego i głosząca, iż na każdym muzułmaninie spoczywa obowiązek „świętej wojny” przeciw państwu izraelskiemu. Najczęściej stosowaną formą walki stały się zamachy bombowe, dokonywane przez palestyńskich samobójców w ruchliwych punktach izraelskich miast. Terrorystyczne akcje podejmowane przez fundamentalistów muzułmańskich (Hamas i Islamski Dżihad) wywołały odwety izraelskie (masowe aresztowania, torturowanie więźniów).

W 1991 r. rozpoczęły się pokojowe rozmowy bliskowschodnie, które doprowadziły do podpisania w 1993 r. pierwszego izraelsko-palestyńskiego porozumienia między Jasirem Arafatem a Szymonem Peresem i Icchakiem Rabinem o ustanowieniu Autonomii Palestyńskiej w Okręgu Gazy i miasta Jerycho na Zachodnim Brzegu (Jordanu). Perspektywa porozumienia wywołała sprzeciw radykalnych ruchów wśród Palestyńczyków oraz skrajnie nacjonalistycznych ugrupowań izraelskich. Tragicznym wydarzeniem było zamordowanie w lutym 1994 r. kilkudziesięciu Palestyńczyków, modlących się w meczecie w Hebronie, przez osadnika żydowskiego, natomiast w listopadzie 1995 r. prawicowy fanatyk żydowski dokonał skutecznego zamachu na życie premiera Rabina. W latach 1996–2000 doszło do załamania procesu pokojowego. Przyczyną niepowodzeń rozmów izraelsko-palestyńskich była m.in. kwestia przynależności jerozolimskiego Starego Miasta (zwłaszcza miejsc, na których znajdują się Wzgórze Świątynne, Mur Zachodni, Święta Skała i Kopuła Skały) i powrotu uchodźców palestyńskich, a także problem ponad 200 tys. izraelskich osadników, zamieszkujących osiedla żydowskie na terytoriach okupowanych. W marcu 2000 r. podróż do Ziemi Świętej odbył papież Jan Paweł II: 22 marca odwiedził Betlejem (spotkanie z Arafatem), w dniach 23–26 marca przebywał w Izraelu (m.in. odbył spotkanie ekumeniczne z naczelnym rabinem, wielkim muftim Jerozolimy i przywódcami Kościołów chrześcijańskich oraz wizytę w Yad Vashem).

We wrześniu 2000 r. na obszarze Okręgu Gazy i Zachodniego Brzegu (Jordanu) rozpoczęły się masowe wystąpienia antyizraelskie ludności palestyńskiej (tzw. intifada Al-Aksa). Do marca 2002 r. seria palestyńskich zamachów terrorystycznych spowodowała śmierć ok. 350 Izraelczyków; od początku intifady zginęło ponad 1 tys. mieszkańców Okręgu Gazy i Zachodniego Brzegu (Jordanu), a kilka tysięcy zostało rannych. Po zamachu terrorystycznym w Netanji 27.03.2002 r. rozpoczęła się izraelska operacja wojskowa na Zachodnim Brzegu (Jordanu). 2 kwietnia armia izraelska otoczyła Kościół Narodzenia w Betlejem, w którym skryło się ok. 200 Palestyńczyków, w tym kilkudziesięciu uzbrojonych. W oblężonym zespole świątynnym przebywał też ok. 40 zakonników, w większości franciszkanów (uwolnieni 10.05.2002).

Bibliografia

• Bensimon D., Errera E., Żydzi i Arabowie. Historia współczesnego Izraela, Warszawa 2000.
• Chojnowski A., Tomaszewski J., Izrael, Warszawa 2001.

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.