Historycznie Oświęcim jest jednym z najstarszych grodów kasztelańskich na terenie Polski. Jego początki znane są od 1179 r., gdy nastąpiło przekazanie kasztelanii oświęcimskiej przez Kazimierza Sprawiedliwego księciu opolskiemu Mieszkowi Plątonogiemu. Ok. 1272 r., mocą przywileju księcia opolskiego Władysława I, Oświęcim otrzymał prawa miejskie lwóweckie. Wtedy też wydano przywilej na wójtostwo miasta Oświęcimia. W latach 80. XIII w. ziemia oświęcimska weszła w skład księstwa cieszyńskiego. 3 września 1291 r. Oświęcim otrzymał potwierdzenie posiadanych już praw, rozszerzonych teraz dodatkowo o nowy przywilej sądowniczy i gospodarczy.

W latach 1312–1317 księstwo cieszyńskie uległo podziałowi, w wyniku czego powstało niezależne od Polski i Czech, nowe księstwo ze stolicą w Oświęcimiu. Jego pierwszym władcą został Władysław. Następca, Jan Scholastyk, złożył jednak w 1327 r. hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburczykowi. W 1445 r. dotychczasowe księstwo oświęcimskie podzieliło się na trzy mniejsze księstwa: oświęcimskie, zatorskie i toszeckie. Władcą małego księstwa oświęcimskiego został Jan IV, który niebawem, w 1457 r. sprzedał je królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. W ten sposób księstwo oświęcimskie znalazło się w unii personalnej z Polską.

Na sejmie warszawskim 25.02.1564 r. Zygmunt August wydał przywilej inkorporacyjny, uznający ziemie księstwa oświęcimskiego, a także księstwa zatorskiego, które zostało wykupione w 1494 r. przez króla Jana Olbrachta, za część składową Korony Polskiej. Wtedy też oba księstwa weszły administracyjnie w skład województwa krakowskiego jako powiat śląski. Jednocześnie zachowano tytuły obu księstw. Okres wojen szwedzkich zapoczątkował upadek gospodarczy Oświęcimia, trawionego również przez częste pożary.

W 1772 r. Oświęcim znalazł się w austriackiej Galicji. Cesarz Franciszek II potwierdził wszystkie dawne przywileje, a dodatkowo nadał prawo do prowadzenia 12 jarmarków rocznie. Miasto zostało uzyskało status municypalny oraz nowy herb.

W drugiej połowie XIX w. Oświęcim stał się bardzo ważnym węzłem kolejowym. W 1856 r. przebiegła tędy Kolej Północna Cesarza Ferdynanda (KFNB), odcinek Trzebinia – Zebrzydowice, dająca połączenie z Krakowem i Wiedniem. W 1863 r. powstało połączenie do Katowic przez Mysłowice, a w 1884 r. zbudowano bezpośrednią linię do Krakowa Płaszowa przez Skawinę. Miasto rozwijało się gospodarczo, a także radykalnie przekształcało, po części za sprawą odbudów po dwóch wielkich pożarach. 23 sierpnia 1863 r. spaliło się dwie trzecie zabudowy, m. in. ratusz, fara i dwie synagogi. Nowy ratusz powstał w okresie 1872–1875. W 1881 r. w kolejnym pożarze spłonęła część kościoła parafialnego z plebanią i wikarówką, szkoła, szpital, a także ponad 50 innych budynków.

Początek XX w. przyniósł powołanie nowych instytucji miejskich i rozwój miasta. W 1910 r. powołano do życia starostwo oświęcimskie, z siedzibą w Oświęcimiu. W latach 1915–1916 powstało w Oświęcimiu gimnazjum, a w latach 1917–1918 – nowe osiedle mieszkalne, zwane „Barakowym”, „Nowym Miastem” lub „Oświęcimiem III”. 3 listopada 1918 r. polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, dla powiatu oświęcimskiego powołała Powiatowy Komitet Komisji Likwidacyjnej, który był początkiem cywilnych, oficjalnych władz polskich na terenie powiatu. W kolejnym roku powiat oświęcimski, bez Kęt, wszedł w skład województwa krakowskiego, obok 23 innych powiatów. Wtedy też powołano do życia Komitet Niesienia Pomocy Górnoślązakom, a rok później – Powiatowy Komitet Plebiscytowy w Oświęcimiu. W 1932 r. powiat oświęcimski został zlikwidowany przez podział pomiędzy powiaty wadowicki i bialski; miasto znalazło się w tym drugim.

W okresie okupacji niemieckiej miasto zostało bezpośrednio włączone do Trzeciej Rzeszy. 16.06.1940 r. Niemcy utworzyli Konzentrationslager Auschwitz. Wtedy to przybył do obozu pierwszy transport Polaków – więźniów politycznych. Kolejne lata, 1940–1944, to okres akcji przesiedleńczych oraz wysiedleńczych na terenie miasta i jego okolic. W latach 1941–1942 powstały kolejne obozy: w Brzezince (KL Auschwitz II-Birkenau) i Monowicach (KL Auschwitz III-Monowitz) oraz kilka podobozów oświęcimskich, jak np. podobóz w Trzebinii (KL Auschwitz III Arbeitslager Trzebinia). W tych samych latach wybudowano zakłady chemiczne I.G. Farben w Dworach koło Oświęcimia. 19.01.1945 r. z Konzentrationslager Auschwitz wymaszerował ostatni pieszy transport „ewakuacyjny” więźniów, po czym Niemcy wysadzili w powietrze komory gazowe i krematoria w Brzezince oraz podpalili baraki, w których umieszone było mienie po zamordowanych.

26.01.1945 na teren obozu Auschwitz weszła Armia Radziecka. Dzień później zajęto miasto. Od 1945 r. ruszyła odbudowa miejscowego przemysłu, do którego włączono byłe zakłady I.G. Farben, niestety w lutym–sierpniu tego roku obrabowane przez Sowietów. 2 lipca 1947 r. na terenie byłego niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady KL Auschwitz-Birkenau utworzone zostało Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka. W 1951 r. ponownie powołano powiat oświęcimski, w którego skład weszły 4 miasta oraz 6 gmin zbiorowych. 

1 czerwca 1975 r. zgodnie z nowym podziałem administracyjnym kraju powiat oświęcimski wszedł w skład nowo powstałego województwa bielskiego, choć bez miasta Brzeszcze i gminy Jawiszowice. 7 czerwca 1979 r. miała miejsce historyczna wizyta papieża Jana Pawła II na terenie byłego niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady KL Auschwitz-Birkenau. W tym samym roku UNESCO wpisało Państwowe Muzeum w Oświęcimiu – Brzezince na Listę Światowego Dziedzictwa. Od 1999 r. funkcjonuje ponownie powiat oświęcimski w obrębie województwa małopolskiego, obejmujący gminy: Zator, Kęty, Oświęcim, Chełmek, Przeciszów, Osiek, Brzeszcze oraz Polanka Wielka.

Bibliografia

• Dwork D., Auschwitz: historia miasta i obozu, Warszawa 2011.
• Pelt R. J. v., Auschwitz, 1270 to the present, New Haven – London 1996.
• Ptaszkowski J., Opowieść spod Zamkowej Góry (karty z przeszłości Oświęcimia), Oświęcim [1984].
• Skalińska-Dindorf E., Oświęcim wczoraj i dzisiaj, Oświęcim [2002].
• Skalińska-Dindorf E., Oświęcim: zarys dziejów, Oświęcim 1990.
• Steinbacher S., "Mustersatdt" Auschwitz: Germanisierungspolitik und Judenmord in Ostoberschlesien, München 2000.