Mieczysław Zagajski (po 1945 Michael Zagayski) – (1885, Kielce – 19.02.1967 Palm Beach, Floryda) – przemysłowiec, filantrop, kolekcjoner dzieł sztuki, mecenas artystów.

Mieczysław (Majlich) Zagajski urodził się w 1885 roku w Kielcach. Był synem Hirsza (Herszla) Zagajskiego – znanego przemysłowca, założyciela fabryki wapnia „Wietrznia”, filantropa. Kieleckie kamieniołomy i firmę wapienniczą w 1885 r. zakupił Abraham Zagajski, dziadek Mieczysława. Na początku XX w., dzięki zainstalowaniu nowoczesnych pieców hoffmanowskich, podwojono w nich produkcję pudrów wapna; w tym samym czasie rozrastały się również należące do Zagajskich kamieniołomy.

Swoją karierę rozpoczął jako przedstawiciel „Wietrzni” w Warszawie. Był odpowiedzialny za eksport wapna do krajów europejskich i Stanów Zjednoczonych. Założony przez niego Dom Handlowy Mieczysław Zagajski, z centralą w Warszawie oraz oddziałami w Białymstoku, Cieszynie, Kielcach i Pińsku, oferował materiały wykorzystywane w branży budowlanej.

Pod koniec lat 20. XX w. założył Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe M. Zagajski S.A z siedzibą w Warszawie[1.1]. Spółka rozwijała się prężnie, otworzyła oddziały w Gdyni i Katowicach, wydawała fachowe publikacje (Co to jest cement glinowy?, Sposób użycia cementu glinowego itp.). Do końca dekady wiele polskich i zagranicznych przedsiębiorstw wytwarzających materiały budowlane było reprezentowanych przez Zagajskiego. Towarzystwo współpracowało ze Związkiem Koksowni w Katowicach oraz niemieckimi przedsiębiorstwami związanymi z budową dróg (m.in. „Continentale” Straasen-Teerungs-Gesellschaft m. b. H.). Jednym z rezultatów owej współpracy było utworzenie Towarzystwa Budowy Dróg Smołowcowych „Smołodróg”, które wykonywało roboty drogowe na terenie województwa śląskiego.

W 1929 r. Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe M. Zagajski S.A. powołało spółkę akcyjną „Drago”, zajmującą się handlem mieszankami paliwowymi i eksploatacją stacji benzynowych (sieć stacji „Drago”). Spółka napotkała początkowo trudne warunki do rozwoju. Składały się na nie wysokie cła na pojazdy importowane, konkurencyjne ceny biletów kolejowych, podejrzliwość urzędników wobec posiadaczy samochodów (w latach kryzysu uważanych za dobro luksusowe) oraz wysokie koszty utrzymania aut przy jednoczesnym znaczącym spadku wydatków na budowę dróg. Pod koniec lat 30. XX w. zmieniła się jednak polityka państwa dotycząca infrastruktury drogowej i motoryzacji, dzięki czemu inwestycje Zagajskiego mogły się rozwijać i przynosić zyski. Dobre imię marki budowała też bezpłatna poradnia dla kierowców zainteresowanych ofertą spółki, znajdująca się przy al. Szucha 11/13 w Warszawie.

Mimo poprawiającej się pod koniec lat 30. XX w. sytuacji w branży motoryzacyjnej, „Drago” i Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe M. Zagajski zainwestowały w inną gałąź gospodarki, zapewniającą stabilne źródło dochodu. W latach 1937–1938 obie firmy wybudowały kamienicę czynszową w Warszawie, na rogu alei Niepodległości i ulicy Ligockiej. Jej projektantem był Lucjan Korngold, warszawski architekt łączący funkcjonalizm z elementami modernizmu. Budynek zachował się do dziś, pełni funkcje mieszkalne.

Dzięki licznym, udanym przedsięwzięciom Zagajski zgromadził ogromny majątek. Jak zapamiętała Jadwiga Maurer, znająca rodzinę Zagajskich przed wojną, posiadał nawet prywatny samolot. Mieszkał w w okazałej willi na Górnym Mokotowie (ul. Malczewskiego 17), był też wybitnym zbieraczem sztuki. Kolekcja sztuki Zagajskiego, w 1939 r. obejmująca ponad 7 tys. judaików – w tym obrazy artystów takich jak Maurycy Gottlieb czy Izaak Lewitan – została rozrabowana przez Niemców.

Wybuch II wojny światowej zastał go w Genewie, skąd wyemigrował do Ameryki. Już jako Michael Zagayski – obywatel Stanów Zjednoczonych, kontynuował kolekcjonowanie judaików (w swojej kolekcji miał m.in. unikatowy pinkas warszawskiej Pragi) oraz utrzymywał kontakty z polskimi artystami. Świadectwem relacji utrzymywanych z literatami na emigracji był tomik Róża wiatrów Kazimierza Wierzyńskiego, dedykowany Zagajskiemu (1942).

W latach 60. XX w. dochód ze sprzedaży części zgromadzonych obrazów przeznaczył na rozwój szkolnictwa wyższego w Izraelu. Zmarł 19 lutego 1967 r. w Palm Beach na Florydzie, a pochowany został w Nowym Jorku. Liczne obiekty z kolekcji Zagajskiego znajdują się w zbiorach instytucji i prywatnych kolekcjonerów sztuki na całym świecie.

Anna Styczyńska-Marciniak

Projekt dofinansowała Fundacja Citi Handlowy im. Leopolda Kronenberga.

Bibliografia

• Archiwum Państwowe Oddział w Gdyni, Sąd Grodzki w Gdyni, sygn. 93/149/0/-/689, Towarzystwo Handlowo-Przemysłowe, Mieczysław Zagajski, s-ka akcyjna w Warszawie Oddział w Gdyni, 1934 –1939;
• Archiwum Państwowe w Katowicach, Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych w Katowicach, sygn. 12/42/0/-/1/8, Bocznica Towarzystwa Handlowo-Przemysłowego Firmy M. Zagajski na stacji Katowice, 1928–1932;
• Archiwum Państwowe w Kielcach, Akta stanu cywilnego okręgu bożniczego w Kielcach, sygn. 21/422/0/-/49, akt 36; Archiwum Państwowe w Kielcach, Sąd Okręgowy w Kielcach, sygn. 21/146/0/-/3944, Sprawa Mieczysława vel Majlicha Zagajskiego [Warszawa] o sprostowanie aktu stanu cywilnego, 1934;
• Maurer J., Wspomnienia Jadwigi Maurer. Sprzed Zagłady, Przy dworze Zagajskich [online] http://jankarski.org.pl/wspomnienia-jadwigi-maurer/ [dostęp: 03.07.2020].
• Michael Zagayski, collector of judaica, dead in Florida, aged 74, Jewish Telegraphic Agency [online:] 20.02.1967, https://www.jta.org/1967/02/20/archive/michael-zagayski-collector-of-judaica-dead-in-florida-aged-74 [dostęp: 03.07.2020].
• Pająk J. Z., Szczepański J., Początki przemysłu kieleckiego, „Studia Muzealno-Historyczne”, 2013, nr 5, s. 24.
• Property from the Collection of Michael and Doris Zagayski, Sold to Benefit the Weizmann Institute of Science, and Property of Family Members, Gifted by the Zagayskis: Auction, Thursday, June 29, 1995 at 10:15 AM and 2 PM, New York 1995.
• Tanewski P., Wokół SGH. Domy, ludzie, zdarzenia, Warszawa 2012.
• Włodarczyk G., Smok – historia (spółek) Mieczysława Zagajskiego, „Rocznik Historii Papierów Wartościowych” 2013, t. 1, ss. 65–66.