Abraham, Abram, (XV(?) w. p.n.e.) – patriarcha Izraelitów, Edomitów i Arabów. 

Według Księgi Rodzaju oraz innych tradycji biblijnych był on wspólnym praojcem Izraelitów, Edomitów i Arabów (patriarchowie), który zapoczątkował wiarę w jedynego Boga. Z tej racji 3 religie monoteistyczne, judaizm, chrześcijaństwo i islam, uważają go za ojca duchowego wszystkich wierzących. Według Biblii na rozkaz JHWH Abraham opuścił rodzinną Mezopotamię i udał się do Kanaanu, by tam prowadzić życie koczownicze, polegając tylko na Bogu. Bóg zawarł z nim przymierze, którego znakiem było obrzezanie, obiecał mu potomstwo i ziemię Kanaan na własność (stąd Ziemia Obiecana), zmienił też mu imię z Abram na Abraham. Wobec braku potomka ze związku z żoną Sarą, Abraham spłodził z jej niewolnicą Hagar syna, Izmaela (domniemany przodek Arabów). Po urodzeniu przez Sarę syna, Izaaka, Abraham wypędził jednak Hagar z synem. Na żądanie Boga był gotów złożyć w ofierze Izaaka, ale Bóg w ostatniej chwili zrezygnował z ofiary. Po śmierci Sary Abraham nabył jako grób dla niej pieczarę Makpela. Wziął za żonę kobietę imieniem Ketura. Zmarł w późnej starości (symbol długiego i błogosławionego życia).

Te i inne przekazy o Abrahamie miały pierwotnie postać przekazów ustnych o charakterze podań rodzinnych, kultowych i etiologicznych. W okresie królestw Judy i Izraela (X–VI w. p.n.e.) zapewne utrwalono je na piśmie, a ok. V w. p.n.e. włączono do Pięcioksięgu. W toku przekazu uległy one opracowaniu literacko-teologicznemu (przypuszczano np., że droga Abrahama z Mezopotamii do Kanaanu była modelowana na wzór powrotu Żydów z niewoli babilońskiej). Historyczna rekonstrukcja życia Abrahama nie jest więc możliwa. Tło tradycji o nim odpowiada najlepiej XV w. p.n.e., choć dawniej wskazywano również na XVIII w. p.n.e. W Nowym Testamencie Abraham jest poza Mojżeszem najczęściej wspominaną postacią, jako przykład doskonałego zaufania i wierności Bogu, według Listu do Rzymian św. Pawła jest „ojcem tych, którzy wierzą”. Pochodzenie od Abrahama jest uważane za przywilej Izraela, nie stanowi jednak gwarancji zbawienia. Dla św. Pawła zasadnicze znaczenie ma zatem pokrewieństwo duchowe z Abrahamem (naśladowanie jego wiary); „łono Abrahama”, znane z przypowieści o bogaczu i ubogim Łazarzu, w literaturze żydowskiej jest interpretowane jako wspólnota stołu (ścisła jedność) z Abrahamem, będąca udziałem pobożnych. Interpretacja tego wyrażenia jako miejsca pośmiertnej wiecznej szczęśliwości występuje dopiero u Ojców Kościoła. W judaizmie Abraham jest uznawany za główną postać dziejów Izraela, obrońcę monoteizmu i wroga bałwochwalstwa, określany jako ojciec wiary dla nawracających się. W opinii uczonych żydowskich Abraham był pierwszym rabinem, który w najwyższym stopniu znał Torę, ściśle ją realizował i nigdy nie zgrzeszył. W islamie Abraham (Ibrahim) jest uważany za proroka, za Bożego przyjaciela. Islam jest wręcz rozumiany jako wiara Abrahama. Jest on wzmiankowany w 25 surach Koranu.

Szczególną rolę odgrywa Abraham w żydowskiej i protestanckiej filozofii. Dla Filona z Aleksandrii Abraham jest potwierdzeniem podporządkowania rozumu wierze; wg Jehudy Halewiego wyraża umiejętność życia człowieka we wspólnocie z Bogiem, a wg Mojżesza Majmonidesa dowodzi rozumowo „stworzenia z nicości” i istnienia Boga. Dla E. Levinasa wędrówka Abrahama (porównana z wędrówką Odysa) jest symbolem otwartego czasu i nadziei charakterystycznych dla antropologii biblijnej, w przeciwieństwie do zamkniętego, kolistego czasu myśli greckiej. W filozofii protestanckiej (S. Kierkegaard) wiara Abrahama stanowi religijny wybór Boga przeciw etycznemu obowiązkowi miłości ojcowskiej. Wiara Abrahama jest więc wiarą „bojaźni i drżenia”.

Motywy literackie i muzyczne przedstawiają główną historię ofiarowania Izaaka. W sztukach plastycznych Abraham jest wyobrażany jako starzec z siwymi włosami; w średniowieczu – przedstawiany w archaicznej zbroi; najpopularniejsze sceny: spotkanie A. z Melchizedekiem (Abraham i Melchizedek po 1251– katedra w Reims), ofiarowanie Izaaka (Caravaggio Ofiara Izaaka 1603–04 – Galeria Uffizi, Florencja), także wizyta aniołów u Abrahama – interpretowana jako symbol Trójcy Świętej, scena szczególnie popularna w ikonografii bizantyjskiej i ruskiej (A. Rublow Trójca Święta pocz. XV w. – Galeria Tretiakowska, Moskwa). Atrybutem Abrahama jest nóż.

Michał Wojciechowski

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.