Syrkus Helena, z domu Eliasberg – (14.05.1900, Warszawa – 19.11.1982, Warszawa) – architektka, tłumaczka, nauczycielka akademicka.
Helena Syrkus urodziła się w rodzinie żydowskiej inteligencji. Była córką Izaaka Eliasberga (1860–1929), lekarza, prezesa towarzystwa „Pomoc dla Sierot” i bliskiego współpracownika Janusza Korczaka, oraz Stelli Estery Eliasberg z domu Bernstein (1879–1963), nauczycielki. Miała trzy młodsze siostry: Irenę (później Wilczyńską, 1902–1980), Annę (1905–1943) i Martę (później Heyman, 1909–1998). W niektórych życiorysach jako nazwisko panieńskie podawała swój pseudonim literacki – Helena Niemirowska; zmieniała wtedy również nazwiska rodziców na Ignacy Niemirowski i Elżbieta Borudzka, niekiedy jako miejsce urodzenia podawała Grodno.
W latach 1912–1918 uczyła się w szkole handlowej Anieli Wereckiej w Warszawie. W 1918 r. rozpoczęła studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, które jednak wkrótce przerwała. Przez rok pobierała lekcje rysunku u malarza Romana Kramsztyka. W 1920 r. wznowiła studia architektoniczne, ale znów zrezygnowała z nich po dwóch latach, nie uzyskując dyplomu. W latach 1923–1927 studiowała na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie pod kierunkiem Władysława Tatarkiewicza napisała pracę O czynnikach asocjacyjnych w architekturze.
W latach 1922–1927 współpracowała z wydawnictwami Ludwika Chomińskiego w Wilnie i Bronisława Rudzkiego w Warszawie jako tłumaczka literatury pięknej. Posługiwała się pseudonimem „Helena Niemirowska”. W jej tłumaczeniu ukazały się Tajemnica krwi Anatole’a France’a (1923), Puk Rudyarda Kiplinga (tłum. z Franciszką Arnsztajnową, 1924), Paciorki Anny Achmatowej (tłum. z Wandą Borudzką i Józefem Kramsztykiem, 1925).
Posługiwała się bieglefrancuskim, niemieckim, rosyjskim i angielskim, znała również łacinę, bułgarski i włoski. Działalność translatorską kontynuowała w wolnym czasie do końca życia – przetłumaczyła m.in. Świat bezprzedmiotowy Kazimierza Malewicza (planowany jako pierwszy tom „Biblioteki Praesensu”, ostatecznie ukazał się w magazynie „Praesens”), a „do szuflady” poezję Guillaume’a Apollinaire’a, Rainera Marii Rilkego, Jana Lechonia, Juliana Tuwima, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (przetłumaczone wiersze przesyłała czasem zagranicznym przyjaciołom). W 1979 r. opublikowała tłumaczenia wierszy Anny Achmatowej w miesięczniku „Odra”.
W 1925 r. zatrudniła się jako asystentka w pracowni architektonicznej Szymona Syrkusa (1893–1964). Wkrótce została jego zawodową i życiową partnerką. Pobrali się 24 września 1927 r. w kościele rzymskokatolickim pw. św. Anny w Krynkach.
Od 1926 r. współtworzyła awangardową grupę „Praesens” założoną z inicjatywy Szymona Syrkusa i Bohdana Lacherta. Helena Syrkus wymyśliła nazwę grupy, która była również formą krótkiego ideowego manifestu. Pełniła rolę sekretarza, została również redaktorką magazynu „Praesens”, którego siedziba mieściła się w mieszkaniu Syrkusów przy ul. Senatorskiej 38 m. 13 w Warszawie. Ukazały się dwa numery magazynu (w 1926 i 1930 r.), planowano również wydanie serii publikacji „Biblioteka Praesensu” wzorowanej na serii Bauhausbücher wydawanej w tym samym czasie w Bauhausie, ale nie doszło to do skutku. W latach 1926–1930 do grupy należeli architekci: Barbara i Stanisław Brukalscy, Bohdan Lachert, Józef Malinowski, Szymon Syrkus i Helena Eliasberg (Syrkus), Józef Szanajca, oraz artyści m.in. Katarzyna Kobro, Kazimierz Podsadecki, Henryk Stażewski, Władysław Strzemiński.
W 1930 r. w wyniku współpracy z Warszawską Spółdzielnią Mieszkaniową (WSM) grupa przekształciła się w Zespół Praesens; jego działalność skupiała się już wyłącznie na architekturze.
W 1928 r., niedługo po zawiązaniu się Międzynarodowego Kongresu Architektury Nowoczesnej (Congrès internationaux d’architecture moderne, CIAM), Szymon Syrkus otrzymał zaproszenie od sekretarza generalnego, Sigfrieda Giediona, do utworzenia polskiej sekcji tej organizacji. Od 1929 r. Helena Syrkus towarzyszyła mężowi w spotkaniach komitetu wykonawczego CIAM i kongresach, a od 1933 r., dzięki znajomości języków i umiejętności stenografowania, pełniła rolę sekretarki w Komisji Protokołów CIAM, gdzie opracowywała i tłumaczyła sprawozdania z kongresów.
Uczestniczyła też w upowszechnianiu rezultatów dyskusji CIAM w Polsce (np. idei „mieszkania najmniejszego” dyskutowanej podczas II kongresu CIAM we Frankfurcie nad Menem w 1929 r.), m.in. na łamach pism „Życie WSM” i „Dom Osiedle Mieszkanie”. Zainteresowana zagadnieniami minimalnego mieszkania i prefabrykacji, wspólnie z mężem ściśle współpracowała z Polskim Towarzystwem Reformy Mieszkaniowej, Robotniczym Towarzystwem Mieszkaniowym (TOR) i WSM.
W 1931 r. została wspólniczką w pracowni Szymona Syrkusa. Wspólnie zrealizowali projekty, m.in.: Pawilonu Nawozów Sztucznych na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929, Helena Syrkus była odpowiedzialna za projekt wnętrz), Kasy Chorych w Kutnie (1929), pensjonatu w Skolimowie (1931), willi Jana I Heleny Nelkenów i willi dr. Bernsteina w Konstancinie (1931), sanatorium nauczycielskiego w Śródborowie (1932), osiedla WSM Rakowiec (1933–1938, proj. rozbudowy 1939–1942), domu betonowo-drewnianego w Sosnówce koło Pińska (1933), domów przy ul. Dąbrowskiego 30 (1934), Grzybowskiej 73 (1935), Walecznych 12 (1936), Katowickiej 26 (1936) i Estońskiej 8 (1937) w Warszawie, domów mieszkalnych TOR w Łodzi i Grudziądzu (1935–1939), kamienic Warszawskiego Towarzystwa Przemysłu Tekturowego przy ul. Jaworzyńskiej 9 i 11 w Warszawie (1937).
Wspierała również męża w działalności teoretycznej – napisała teksty do Warszawy funkcjonalnej. Przyczynku do urbanizacji regionu warszawskiego Szymona Syrkusa i Jana Chmielewskiego, przełomowego studium urbanistyczno-architektonicznego zaprezentowanego podczas Wystawy Architektury Współczesnej w Paryżu w 1933 r., w ramach CIAM (spotkanie CIRPAC w Londynie, 1934) oraz na wystawie Warszawa przyszłości w Muzeum Narodowym w Warszawie w 1936 roku. Towarzyszyła mu również w trudnym czasie antysemickiej nagonki (Syrkus w 1937 r. został pozbawiony funkcji wiceprezesa Stowarzyszenia Architektów Polskich, a w 1939 r. wykluczony z organizacji; z korespondencji Heleny Syrkus wynika również, że był odsuwany od realizacji własnych projektów).
Po wybuchu II wojny światowej współtworzyła konspiracyjną Pracownię Architektoniczno-Urbanistyczną (PAU), która działała w mieszkaniu przy ul. Krasińskiego 18 m. 154 na warszawskim Żoliborzu. Została zastępczynią jej kierownika, Szymona Syrkusa.
30 października 1942 r. Syrkus został aresztowany i wywieziony do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, przebywał w obozie do zimy 1945 r., potem został przeniesiony do obozu w Bawarii. Helena Syrkus kontynuowała pracę w PAU jako zastępczyni kierownika Romana Piotrowskiego (do 1944 r.). W styczniu 1942 r. nawiązała współpracę z Polską Partią Robotniczą. Wstąpiła do niej oficjalnie w marcu 1944 r., wprowadzona przez kolegę z WSM, późniejszego prezydenta komunistycznej Polski, Bolesława Bieruta. Po upadku powstania warszawskiego była więziona w obozie w Pruszkowie, uciekła do Końskich, następnie do Krakowa, gdzie wspólnie z Romanem Piotrowskim kontynuowała pracę konspiracyjną. W nocy z 6 na 7 stycznia 1945 r. została ponownie aresztowana i wysłana do obozu Lindenruh pod Wrocławiem, następnie do Wrocławia. Przeżyła oblężenie Wrocławia (13 lutego – 6 maja 1945 roku).
7 maja 1945 r. wróciła do Warszawy, gdzie zgłosiła się do pracy w Biurze Odbudowy Stolicy (BOS). Została kierowniczką Wydziału Propagandy BOS (do 1946). W sierpniu, po wyzwoleniu obozu i rekonwalescencji w Bawarii, dołączył do niej mąż, który również podjął pracę w BOS. W styczniu 1946 r. Helena Syrkus została sekretarz generalną Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy (NROW), w której odpowiadała za organizację pomocy zagranicznej i współpracę z architektami z innych krajów (do 1947). Była komisarzem wystawy fotograficznej Warszawa oskarża (wyk. Pracownia Graficzna BOS).
W styczniu 1946 r. wspólnie z mężem wyjechała na pięć miesięcy do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, by tam organizować pomoc dla Warszawy i zbierać środki na odbudowę miasta (wspierał ich w tym m.in. architekt Maciej Nowicki, od jesieni 1945 r. attaché kulturalny w polskim konsulacie w Chicago). Wspólnie prowadzili wykłady na temat odbudowy Warszawy na uniwersytetach amerykańskich (m.in. w Graduate School of Design Uniwersytetu Harvarda, New School for Social Research i Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, New Bauhaus w Chicago), prezentowali wystawę Warsaw lives again! [ang. „Warszawa znowu żyje!”] – pokazali ją m.in. w kwietniu 1946 r. w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie, otwarcie uświetnił wykład Waltera Gropiusa, a wstęp do katalogu wystawy napisał Lewis Mumford. W lipcu 1946 r. po powrocie do Polski została zastępczynią kierownika Wydziału Przestrzennego BOS, ale odeszła w marcu 1947 r. na znak protestu po zwolnieniu Szymona Syrkusa.
W 1947 r. Helena Syrkus została wiceprzewodniczącą CIAM i członkinią prezydium, obok Josepa Lluísa Serta (przewodniczącego), Le Corbusiera i Waltera Gropiusa (wiceprzewodniczących). Pełniła tę funkcję do 1950 r., dołączyła również do rady CIAM (1947–1954).
W 1948 r. uzyskała dyplom inżyniera architekta na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (WAPW). Wstąpiła do Międzynarodowego Kongresu Architektów (Union Internationale des Architectes, UIA), w którym działała aktywnie do 1957 roku. Równolegle, wspólnie z mężem, angażowała się w odbudowę Warszawy. Zaprojektowali dom kultury na osiedlu WSM Rakowiec (1947), osiedle WSM Koło II (powstało metodą tzw. prefabrykacji polowej, z prefabrykatów z gruzobetonu produkowanych na placu budowy, 1947–1951) oraz osiedle WSM Praga I (1948–1952).
Helena Syrkus przemawia podczas Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju (25-28.08.1948) w auli Politechniki Wrocławskiej
W 1948 r. zaangażowała się w organizację Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu (25–28 sierpnia). Przyczyniła się do sprowadzenia na kongres Pabla Picassa (gościł w domu letnim Syrkusów w Serocku, a w trakcie oprowadzania po zaprojektowanym przez Syrkusów osiedlu WSM Koło II w Warszawie narysował na ścianie jednego z mieszkań syrenę).
W czerwcu 1949 r. wzięła udział w Krajowej Partyjnej Naradzie Architektów w Warszawie. Zaatakowani za dotychczasową twórczość, Syrkusowie złożyli samokrytykę i odcięli się od zagranicznych architektów, z którymi do tej pory pozostawali w bliskiej relacji. W lipcu 1949 roku podczas VII kongresu CIAM w Bergamo Helena Syrkus wygłosiła zgodny z doktryną socrealizmu referat (opublikowany później jako Art Belongs to the People [ang. „Sztuka należy do ludu”]).
Od kwietnia do czerwca 1950 r. była zaangażowana w akcję zbierania podpisów pod Apelem Sztokholmskim – aktem poparcia polityki ZSRR po II wojnie światowej. To wszystko sprawiło, że stała się persona non grata w środowisku CIAM (np. kontakt z bliskimi jej dotąd Walterem i Ise Gropiusami wznowiła dopiero w 1965 roku). W 1955 r. zrezygnowała z członkostwa w radzie CIAM. Szymon Syrkus uczestniczył jeszcze w X kongresie CIAM w Dubrowniku (1956), gdzie zaprezentował wspólny projekt osiedla WSM Koło II.
W 1949 r. Helena Syrkus związała się z WAPW. Została adiunktem w Katedrze Architektury i Planowania Miast, kierownikiem katedry był Szymon Syrkus. W kolejnych latach małżeństwo kontynuowało wspólną działalność dydaktyczną, naukową i projektową. Skupili się na badaniu możliwości typizacji architektury mieszkaniowej, które Helena Syrkus testowała, najpierw wspólnie z Szymonem Syrkusem, a po śmierci męża (8 czerwca 1964) samodzielnie, w niezrealizowanych projektach osiedli Tatary (1957) i Czuby (1973) w Lublinie, Tarchomin w Warszawie (1974), Radzionków w Katowicach (1975), Kowale w Gdańsku (1975).
Zdobywała kolejne stopnie i tytuły naukowe, w 1966 r. została profesor zwyczajną. W 1964 r. została kierowniczką Zakładu Architektury Mieszkaniowej WAPW. W październiku 1970 r. przeszła na emeryturę, ale zachowała związek z WAPW jako profesor emerytowana.
Po śmierci męża odnowiła kontakty ze środowiskiem CIAM. W 1972 r. podróżowała do Stanów Zjednoczonych i Kanady, pracowała również nad książką poświęconą problematyce budownictwa społecznego i historii CIAM, porządkowała własne archiwum. W 1976 r. opublikowała Ku idei osiedla społecznego, 1925–1975. Jej druga publikacja – Społeczne cele urbanizacji. Człowiek i środowisko – ukazała się po jej śmierci w 1984 roku. Zmarła w Warszawie 19 listopada 1982 roku. Została pochowana na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Aleksandra Kędziorek
Wybrane publikacje Heleny Syrkus:
- Syrkus H., Ku idei osiedla społecznego, 1925-1975, Warszawa 1976
- Syrkus H., Społeczne cele urbanizacji. Człowiek i środowisko, Warszawa 1984
Bibliografia:
- Archipelag CIAM. Listy Heleny Syrkus, red. Aleksandra Kędziorek, Katarzyna Uchowicz, Maja Wirkus, Warszawa 2019;
- Kohlrausch M., Brokers of Modernity: East Central Europe and the Rise of Modernist Architects, 1910-1950, Leuven 2019;
- Ochęduszko R., Przerwana nić funkcjonalizmu. Helena Syrkus i architektura mieszkaniowa okresu międzywojennego, [w:] Architektki, red. Ewa Mańkowska-Grin, Kraków 2016, ss. 61–93;
- Piłatowicz J., Poglądy Heleny i Szymona Syrkusów na architekturę w latach 1925–1956, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” t. 54, 2009, nr 3–4, ss. 123–164;
- Piłatowicz J., Syrkus z Eliasbergów Helena (1900–1982), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 46/2, z. 189, Warszawa–Kraków 2009–2010, ss. 288–291;
- Roguska J., Helena and Szymon Syrkus. Concepts of Typification and Industrialization of Residential Architecture, [w:] Quarterly Journal of Architecture and Urbanism, t. XLV, 2000, nr. 2, ss. 103-115
Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.
