Praca u podstaw. O Helenie „Orszy” Radlińskiej
Radlińska Helena – (2.05.1879, Warszawa – 10.10.1953 Łódż) – twórczynii pedagogiki społecznej w Polsce, działaczka niepodległościowa, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej i Uniwerystetu Łódzkiego.
Helena Radlińska jest uważana za twórczynię i najważniejszą postać w rozwoju pedagogiki społecznej w Polsce. Zdaniem badaczy tej dziedziny jej myśl społeczna nie straciła na aktualności. Pedagogice, oświacie, ale też czytelnictwu poświęciła całe swoje, bardzo aktywne życie zawodowe. Była też żołnierką, osobą zaangażowaną politycznie, aktywną publicystką, zainteresowaną narodową historią, działalnością niepodległościową, troską o warunki życia najuboższych warstw społecznych, w tym edukacją dzieci. Pobudzała innych do szeroko rozumianej pracy społecznej, a tym samym odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu nowego państwa w dwudziestoleciu międzywojennym.
Dom rodzinny
Urodziła się w 1879 r., w rodzinie Rajchmanów, należącej do warszawskiej elity inteligenckiej. Oboje rodzice byli zaangażowani w działalność artystyczno-społeczną. Ojciec Aleksander Rajchman był współzałożycielem i pierwszym dyrektorem Filharmonii Narodowej, edytorem i współredaktorem pisma „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”. Matka Melania z Hirszfeldów zajmowała się publicystyką i pisaniem książek literackich. W rodzinie pielęgnowane były idee niepodległościowe i pozytywistyczne. Helena miała dwóch braci – Ludwika (1880–1965) i Aleksandra Michała (1890–1940). Ludwik został lekarzem bakteriologiem i prezesem Światowej Rady Zarządzającej UNICEF, Aleksander uznanym matematykiem. Rodzeństwo Rajchmanów wychowywało się wśród twórców i działaczy o szerokich horyzontach intelektualnych – niepodległościowców i społeczników.
W niedzielnych spotkaniach organizowanych w ich domu rodzinnym uczestniczyli między innymi Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Ignacy Jan Paderewski, Eliza Orzeszkowa. Pojawiali się też Stefan Żeromski, Władysław Reymont, Jadwiga Łuszczewska. Były to okazje do rozmów na tematy społeczno-polityczne, którymi przesiąkło rodzeństwo. Zapewne pielęgnowane w tym środowisku idee pozytywizmu pracy u podstaw, pracy organicznej i powszechnej edukacji jako drogi rozwoju społeczeństwa, wywarły wpływ na późniejsze postawy i wybory Heleny.
Helena Rajchman uczęszczała do szkoły średniej Henryki Czarnockiej (mieszczącej się w kamienicy przy ul. Brackiej 18). Była to pensja dla panien (jej tradycje przejęło potem Liceum im. Juliusza Słowackiego w Warszawie). Językiem wykładowym w szkole był jeszcze wtedy rosyjski, ale w trakcie lekcji rysunku czy robót ręcznych tajnie nauczano literatury ojczystej. Nauczycielami byli tu m.in. historyk literatury Bronisław Chlebowski, matematyk Ludwik Straszewicz i językoznawca Edward Grabowski. W szkole panowała patriotyczna atmosfera, a tajne lekcje uczyły zasad konspiracji (jej absolwentkami były zresztą znane rewolucjonistki, między innymi Wera Kostrzewa).
Helena Rajchman zaangażowała się w działalność w tajnych kółkach uczniowskich już 1893 roku. Szkołę ukończyła w 1895 r., a dwa lata później zdała egzamin rządowy i uzyskała świadectwo uprawniające do nauczania w szkolnictwie prywatnym. Wydała też wtedy swoją pierwszą broszurę Kto to był Mickiewicz? Zdaniem jej biografa Wiesława Theissa jej osobowość kształtowały instytucje oświatowe: Czytelnia Pism Naukowych, Uniwersytet Latający, Koło Oświaty Robotniczej, Towarzystwo Tajnego Nauczania. Działała w Towarzystwie Miejsko-Wiejskiej Oświaty oraz Kole Pań. Uczęszczała na tajne kursy nauczycielskie. Pracowała w czytelni Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności. Współpracowała także z Komisją Katalogową Wydziału Czytelni bezpłatnych WTD.
Działalność niepodległościowa
W 1902 r. wyszła za mąż za Zygmunta Radlińskiego, socjalistę, przyszłego profesora chirurgii na Uniwersytecie Warszawskim. Wraz z nim zaangażowała się w Polską Partię Socjalistyczną. Już wtedy działała na rzecz dostępu do edukacji dla najuboższych, marginalizowanych warstw społecznych. Pracowała jako nauczycielka języka polskiego i historii w szkołach jawnych i tajnych kompletach, kursach wychowawczyń przedszkoli. Dzięki mężowi zainteresowała się też pracami lekarskimi, co, jak sama pisała, miało „duże znaczenie dla ustawiania spraw ludzkich w późniejszych rozważaniach nad pedagogika społeczną”[1.1]. Ukończyła kursy pielęgniarskie i pracowała w ambulatoriach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności.
Helena Radlińska (stoi w środku obok mężczyzny trzymającego kapelusz w ręku) podczas zjazdu działaczy Polskiego Związku Ludowego.
Zdjęcie z Archiwum Uniwersytetu Łódzkiego z materiałów przygotowanych na wystawę: Z dziejów Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego.
W 1905 r. była w ścisłym gronie osób pilotujących strajk szkolny, będący sprzeciwem przeciwko rusyfikacji polskiego szkolnictwa. Wzięła udział w rewolucji, pomagając organizować akcje zbrojne i tajną pomoc lekarską dla Organizacji Bojowej PPS. Jej mąż został skazany na zesłanie za działalność polityczną, a ona dobrowolnie mu towarzyszyła. Zajmowała się leczeniem ludności w okolicach Tomska na zachodniej Syberii.
Pod koniec 1906 r. Radlińskim udało się uciec. Dotarli do Krakowa, gdzie Helena szybko zaangażowała się w działalność oświatową krakowskiego Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza. W Bibliotece Publicznej TUL założyła Polskie Archiwum Oświatowe. Jednocześnie rozpoczęła studia historyczne pod kierunkiem Stanisława Krzyżanowskiego na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, które ukończyła w 1911 roku.
Oświata i polityka – okres krakowski
Jej referat „Z zagadnień pedagogiki społecznej” wygłoszony w 1908 r. wyznaczył początek rozwoju polskiej pedagogiki społecznej. A publikacja Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja wydana w 1913 r., której była współautorką wraz z m.in. z Zofią Daszyńską-Golińską, Jadwigą Dziubińską, Ludwikiem Krzywickim, Władysławą Weychert-Szymanowską była pierwszym w kraju podręcznikiem prezentującym dzieje, tradycję, teorię oraz metodykę pracy społeczno-oświatowej. Był to jednocześnie pierwszy profesjonalny podręcznik oświaty pozaszkolnej.
Krakowski okres działalności oświatowej, pomocowej i patriotycznej Radlińskiej określany jest przez jej biografów jako radykalny społecznie. W kraju brakowało narodowych form instytucjonalnych, które mogłyby kształcić dzieci i młodzież w języku ojczystym, upowszechniać oświatę, kulturę i osiągnięcia nauki. Brakowało bibliotek, szkół, nauczycieli. Szczególnie dokuczliwie odczuwali te braki mieszkańcy wsi i najuboższych dzielnic aglomeracji miejskich. Także większość rodzin z tych środowisk była na tyle niewydolna ekonomicznie, że nie tylko nie mogły one stworzyć korzystnych warunków rozwojowych (ekonomicznych, kulturalnych) własnym dzieciom, ale i pozytywnie oddziaływać na prawidłową edukację. W jej koncepcji – pisze Wojciech Sroczyński – szczególnego znaczenia nabierają pojęcia działania oświatowego, aktywności społecznikowskiej i sił społecznych; pomocy społeczno-socjalnej i pedagogicznej; warunków życia; środowiskowych i kulturalnych uwarunkowań edukacji. Tworzą one podstawy teoretyczne jej systemu pedagogiki społecznej.
Helena Radlińska (stoi przy mapie z prawej strony) działająca w Naczelnym Komitecie Narodowym (powstałym w 1914 r.). Zdjęcie z archiwum Uniwersytetu Łódzkiego
z materiałów zebranych na wystawę: Z dziejów Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego.
W Krakowie uczyła historii w szkołach ludowych, współpracowała z pismem dla dzieci „Promyk”, zajmując się tam działem historycznym. Pamiętny odczyt pt. „Podstawy wychowania narodu” wygłosiła podczas II Polskiego Kongresu Pedagogicznego we Lwowie w 1909 roku. Była członkinią komisji rewizyjnej Krakowskiego Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych. Wykładała w Szkole Nauk Społeczno-Politycznych w Krakowie. Należała do komitetu, który powołał do istnienia Polski Instytut Pedagogiczny w Krakowie – początki wyższej szkoły pedagogicznej. Organizowała kursy letnie w Zakopanem skierowane dla nauczycieli. W latach 1913–1917 współpracowała z Centralnym Biurem Szkolnym, Polskim Związkiem Ludowym, Polskim Stronnictwem Ludowym w Królestwie Polskim (od 1918 r. PSL-Wyzwolenie). W 1912 r. sprawowała funkcję redaktorki „Chłopskiej Sprawy”. Należała do nielegalnego stronnictwa Związek Chłopski, z którego ramienia uczestniczyła w Kongresie Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych w 1913 roku.
Wolna Wszechnica – okres warszawski
W okresie dążenia do niepodległości związała się z obozem Józefa Piłsudskiego, Departamentem Wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego i Polską Organizacją Wojskową, w których pełniła odpowiedzialne funkcje doradcze. W momencie odzyskania niepodległości zakończyła służbę ze stopniem porucznika.
W roku 1918 r. przeniosła się z powrotem do Warszawy, gdzie na krótko podjęła pracę w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a następnie współorganizowała Instytut Oświaty i Kultury im. Stanisława Staszica. W czasie wojny polsko-rosyjskiej była oficerem oświatowym do spraw walki z analfabetyzmem.
W 1922 r. związała się z Wolną Wszechnicą Polską; była w nią zaangażowana aż do wybuchu II wojny światowej w 1939 roku. W 1923 r. rozwiodła się. Nie miała dzieci. Swoją działalność podporządkowała całkowicie pracy naukowej, oświatowej, edukacyjnej i społecznej. W Wolnej Wszechnicy wykładała podstawy pedagogiczne i społeczne pracy oświatowej.
Helena Radlińska (trzecia od prawej) w otoczeniu studenteek i studentów wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Zdjęcie z Biblioteki Narodowej.
Wolna Wszechnica Polska – uczelnia, która powstała w latach 1915–1916 z przekształcania działającego od 1905 r. Towarzystwa Kursów Naukowych, stawiała sobie za cel krzewienie i rozpowszechnianie wiedzy we wszystkich dziedzinach. Z założenia była w pełni samorządna i niezależna. W 1929 r. została mocą ustawy sejmowej zaliczona do szkół wyższych. Uczelnia specjalizowała się głównie w naukach społecznych. Była również znana jako jednostka dokształcająca organizatorów życia kulturalnego, oświatowego i gospodarczego kraju, w szczególności nauczycieli. Miała opinię lewicowej. Około ⅓ jej kadry stanowili Żydzi. W odróżnieniu od innych warszawskich uczelni nie dochodziło na niej do antysemickich ekscesów i nie wprowadzono tam getta ławkowego. W latach, gdy była z nią związana Helena Radlińska, placówka zatrudniała 70–80 naukowców z tytułem profesora, 30–40 docentów, 35–40 asystentów i 5–8 lektorów. Do kadry należeli m.in. Włodzimierz Antoniewicz, Józef Chałasiński, Witold Doroszewski, Henryk Grossmann, Ludwik Hirszfeld, Józefa Joteyko, Ludwik Krzywicki, Ludwik Wertenstein, Janusz Korczak, Stefan Rudniański, Maria Skalińska.
W 1925 r. powstało we Wszechnicy Studium Pracy Społeczno-Oświatowej. Radlińska stanęła na czele Wszechnicy warszawskiej, w której przygotowywała pracowników socjalnych oraz kierowała badaniami naukowymi nad środowiskiem człowieka, biorąc pod uwagę takie czynniki, jak czas wolny, bezrobocie, patologie, świetlice, kluby. Efektem badań empirycznych były jej ważne dzieła: Książka wśród ludzi (1934), Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego (1935), Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych (1935),.
Radlińska potrafiła z dużą wrażliwością postrzegać i analizować problemy społeczne, a następnie podejmować trud ich rozwiązywania. Te działania stanowiły oś jej kariery społecznej i naukowej. Przywiązywała dużą wagę do oddziaływania środowiska na funkcjonowanie jednostek. Badania pozwoliły jej na sformułowanie wniosku o istnieniu społecznych uwarunkowań rozwoju i wskazanie istniejących barier społecznych postępu w dziedzinie socjalnej i edukacji oraz na środowiskowe przyczyny pojawiania się kwestii społecznych, jak ubóstwo materialne i patologie społeczne. Wychowanie i oświatę traktowała jako klucz do budowania lepszej przyszłości. Przywiązywała wagę do działania na rzecz przekształcania środowiska życia rodzin, dzieci, młodzieży, do takiego modyfikowania programów edukacyjnych, pomocowych, aby szły w tym właśnie kierunku. Wyznawała pogląd, że zadaniem pedagogiki społecznej jest wspomaganie nauczycieli, wychowawców, trenerów i rodziców w rozwoju człowieka, dając im wiedzę o uwarunkowaniach środowiskowych. Podkreślała też, że pożądaną cechą opieki i miarą jej efektywności jest ciągłe wprowadzanie podopiecznego na drogi samodzielności. Jej pedagogika społeczna jest więc zanurzona w aktywności prospołecznej.
W tym czasie powstają jej ważne prace: artykuł pt. Planowanie pracy wychowawczej na tle środowiska opublikowany w „Ruchu Pedagogicznym” w 1933 r., Poznajemy warunki życia dziecka – w 1934, a w 1935 r. w czasopiśmie „Chowanna” ukazał się jej tekst, pt. Rola badań społeczno-pedagogicznych w planowaniu życia społecznego.
Za swoją działalność w okresie międzywojennym Helena Radlińska została odznaczona m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1925), Krzyżem Niepodległości (1931), Złotym Wawrzynem Akademickim (1935).
Wojna i okres łódzki
II wojna światowa przerwała pracę naukową Heleny Radlińskiej. W 1939 r. jej mieszkanie wraz z całym dorobkiem, w tym materiałami naukowymi zostało spalone, a ona sama – ranna. W okresie okupacji niemieckiej schroniła się w klasztorze sióstr urszulanek na Powiślu w Warszawie. Prowadziła tam wykłady dla studentów tajnego Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej. Pisała poradniki, odezwy i programy społeczne. Po powstaniu warszawskim przeszła przez obóz w Pruszkowie, potem znalazła ponownie schronienie w klasztorze urszulańskim, tym razem w Milanówku. Jeszcze w 1944 r. zamieszkała w Skierniewicach, gdzie pracowała w przytułku dla dziewcząt-łączniczek powstania.
W 1945 r. zamieszkała w Łodzi, gdzie zorganizowała Zakład Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie w Łodzi i utworzyła na tej uczelni pierwszą w Polsce Katedrę Pedagogiki Społecznej. Tam kontynuowała przerwany przez wojnę program badań naukowych, zwracając uwagę na szczególne zagadnienie, jakim była problematyka sieroctwa wojennego. Prowadziła wykłady z pedagogiki. Była członkinią Łódzkiego Towarzystwa Naukowego.
Ogólnopolski zjazd pracowników społecznych z okazji 50-lecia pracy zawodowej Heleny Radlińskiej (w środku, trzecia z lewej) w Łodzi. Zdjęcie z archiwum Uniwersytetu Łódzkiego z materiałów zebranych na wystawę: Z dziejów Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego.
W tamtym okresie powstały jej kolejne ważne prace, w tym opublikowane w 1946 r. we współredakcji z Janiną Wojtyniak Sieroctwo, zasięg i wyrównywanie, w 1948 r. we współpracy z A. Majewską Rodziny zastępcze Łodzi. Na zlecenie Ministerstwa Oświaty organizowała Wydział Społeczny Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi.
W 1947 r. Radlińska uzyskała tytuł profesora zwyczajnego pedagogiki społecznej, ale trzy lata później w 1950 r. jej działalność naukowa została przerwana, badaczka odsunięta od pracy dydaktycznej, a jej prace trafiły na listę druków przeznaczonych na przemiał. W 1952 r. Zakład Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego został rozwiązany. Zmarła 10 października 1954 roku. Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Dopiero w latach 1961–1964 ukazał się trzytomowy wybór jej prac Pisma pedagogiczne.
Patrycja Dołowy
Bibliografia:
- Burek M., Archiwum kobiet [online] https://archiwumkobiet.pl/autor/radlinska-helena [dostęp: 2.08.2024];
- Brenk M., Źródła polskiej pracy socjalnej w teorii pracy społeczno-oświatowej Heleny Radlińskiej [w] „Pedagogika Społeczna Nova” 2023, t. 3, nr 6;
- Konarski S., Helena Radlińska 1879-05-02 – 1954-10-10 [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny iPSB, [online] https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/helena-radlinska [dostęp: 2.08.2024];
- Lepalczyk I., Helena Radlińska. Życie i twórczość, Toruń, 2001;
- Majewski J.S., Szkoła rewolucjonistek schowana za piękną kamienicą, [w] Gazeta Wyborcza 07.02.2013 [online] https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,13404048,szkola-rewolucjonistek-schowana-za-piekna-kamienica.html [dostęp: 2.08.2024];
- Sroczyński W., Helena Radlińska (1879–1954) – twórczyni pedagogiki społecznej jako dyscypliny naukowej”, [w] „Pedagogika społeczna” nr 4 (86), 2022;
- Theiss W., Radlińska, Warszawa 1997;
- Wolna Wszechnica Polska, [w] Szkoły wyższe Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 1930.
Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.
