Auerbach Rachela, Rachel(a) Eiga Auerbach (08.12.1899, Łanowce koło Borszczowa – 31.05.1976, Tel Awiw) – pisarka i poetka tworząca w jidysz, po polsku i hebrajsku, tłumaczka, krytyczka literacka. Była jednocześnie przedstawicielką literatury polsko-żydowskiej okresu międzywojnia, jedną z czołowych twórczyń świadectw Zagłady, wreszcie wybitną badaczką tematyki getta warszawskiego.

Urodziła się w Łanowcach pod Borszczowem na austriackim Podolu, jako córka Chaniny Auerbacha i Menie z domu Kimelman. Miała dwóch braci, obu zmarłych przedwcześnie, Dawida Salomona (1888–1889) i Aszera Zeliga (1892–1935); jej rodzice także zmarli przed 1939 rokiem. Pochodziła się ze środowiska specyficznej dla Galicji żydowskiej ludności wiejskiej; obecność tej grupy, charakterystyczna dla wschodniej części dawnego zaboru austriackiego, widoczna jest w wynikach spisu z 1921 roku. W przeciwieństwie do innych regionów Polski, Żydzi w Galicji wschodniej występowali w niewielkich skupiskach także we wsiach i gminach wiejskich, nie ograniczając swojej obecności do miast czy miasteczek. Niemal cała, szeroko rozgałęziona, rodzina Racheli, zamieszkała m.in. w Łanowcach, Jezierzanach, Borszczowie, Tłumaczu, Czortkowie, Krzywczu, zginęła w Zagładzie.

Do ok. 1913 r. uczęszczała do szkoły powszechnej w Łanowcach (Borszczowie?). Następnie z powodu pierwszej wojny światowej kontynuowała edukację prywatnie. Do szkoły poszła dopiero w 1920 r., gdy po przenosinach rodziny do Lwowa dostała się do ostatniej klasy Prywatnego Żeńskiego Gimnazjum Realnego im. Adama Mickiewicza. 6 czerwca 1921 r. złożyła egzamin maturalny. W 1921 r. rozpoczęła studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza w zakresie filozofii, psychologii i historii, m.in. u prof. Kazimierza Twardowskiego. Działała w Towarzystwie Żydowskich Studentów UJK jako członkini jego władz. W 1926 r. uzyskawszy absolutorium przerwała naukę, rezygnując ze złożenia egzaminu końcowego z powodu zajęć zarobkowych. Napisała nawet pracę z psychognostyki, ale nie została ona obroniona. Zdała natomiast egzamin nauczycielski uprawniający do nauczania historii i propedeutyki filozofii w szkołach średnich. Nie zmienia to faktu, że wiele biogramów charakteryzuje ją jako absolwentkę wydziału filozofii na Uniwersytecie Jana Kazimierza, a nawet przypisuje jej doktorat z psychologii, nie bacząc na to, że w latach 1933–1934 usiłowała kontynuować studia na psychologii na Uniwersytecie Warszawskim, ale znów zapewne z powodów finansowych zrezygnowała z nauki; uczęszczała tu na zajęcia prof. prof. Marcelego Handelsmana i Władysława Witwickiego.

Zadebiutowała w 1925 r. wierszami w języku polskim, opublikowanymi na łamach lwowskiego dziennika „Chwila”. Nigdy jednak nie czuła związana się z formacją polsko-żydowską, a zdecydowanie skłaniała się ku kulturze jidysz. Pracowała jako dziennikarka m.in. w „Najer Morgen”, a w latach 1927–1931 redagowała pismo „Cusztajer”. Jej współpracowniczkami w tym drugim periodyku były Debora Vogel, którą właśnie Rachela Auerbach skłoniła do pisania w jidysz, oraz Rachela Korn. Równocześnie działała w Towarzystwie Przyjaciół Żydowskiego Instytutu Naukowego (JIWO) we Lwowie, wchodząc w początku lat trzydziestych do jego władz. Zyskała opinię kobiety silnej, upartej, świetnej organizatorki. We Lwowie wyszła za mąż za Bera Sznapera, jednego z redaktorów „Cusztajer”; związek ten zakończył się rozwodem.

Od 1933 r. zamieszkała w Warszawie, przenosząc się do jednego z najważniejszych ośrodków kultury i języka jidysz. Spotyka tu wschodzącą gwiazdę poezji żydowskiej Icyka Mangera. Karolina Szymaniak określa ten związek jako „to związek toksyczny i pełen przemocy. W 1938 r., kiedy Rachela ma poddać się operacji wycięcia guza macicy, on robi jej karczemną awanturę i prawdopodobnie bije. Pisarka czuje się tak straumatyzowana, że po operacji nie jest w stanie wrócić do domu. Dopiero wtedy się rozstają. Po Zagładzie jeszcze raz się spotykają. Znów powtarza się to samo. I to nie jest jedyny tak trudny, skomplikowany i toksyczny związek, w który Auerbach się wikła”[1.1]).

W Warszawie przynależała do Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich w Polsce, publikowała w wielu dziennikach i czasopismach, takich jak m.in. „Moment”, „Hajnt”, „Tog”, „Naje Fołkscajtung”, „Literarisze Bleter”, „Nasz Przegląd”, „Nowy Dziennik”, „Nowe Słowo” itd. Tematyka jej artykułów dotyczyła często kultury żydowskiej, poświęcała także wiele uwagi kobietom-twórczyniom. W tym okresie zajmowała się też pracami tłumaczeniowymi. Jeszcze w Lwowie ukazało się przełożone przez nią z jidysz przełożyła na język polski Moje miasteczko: ludzie i zwierzęta Moszego Stawskiego (1933). W 1936 r. opublikowała w Warszawie przekład Nocy krymskich Zusmana Segałowicza. Wiadomo, że zamierzała przełożyć na jidysz utwory Brunona Schulza. O jej dwujęzyczności pisał prof. Jacek Leociak: „Jej domostwem były dwa języki. Broniła jidysz stanowiącego dla niej esencję żydowskiej kultury. Pisała też w języku polskim i tłumaczyła na polski żydowskich autorów. Była autorką poruszającą się w transkulturowym obszarze pogranicza. (…) Dziennik prowadziła po polsku, ale swój testament czy list pożegnalny spisała w jidysz. Zamieszkiwała w obu tych językach”[1.2]). We wrześniu 1939 r. mieszkała na warszawskiej Pradze pod adresem ul. Jagiellońska 32.

Po wybuchu wojny Rachela Auerbach zdecydowała się zostać w Warszawie, rezygnując z prób znalezienia miejsca w pociągu ewakuującym dziennikarzy. Pod koniec września 1939 r. dzięki pośrednictwu poetki Rajzli Żychlińskiej spotkała się z Emanuelem Ringelblumem w siedzibie Jointu przy ul. Wielkiej. Ten powiadomił ją, iż podjęto decyzję o zatrudnieniu jak największej liczby żydowskiej inteligencji, aby „ratować kadry”. Dodał też, że nie wszyscy mogą sobie pozwolić na ucieczkę. W ślad za tym Rachela Auerbach objęła kierownictwo kuchni ludowej przy ul. Leszno 40.

W połowie 1941 r. została zwerbowana przez Ringelbluma do pracy w konspiracyjnym archiwum getta warszawskiego. Dla organizacji Oneg Szabat napisała pracę na temat funkcjonowania kuchni ludowej oraz przekazywała sprawozdania dotyczące warunków życia w getcie. Była, obok Blumy i Hersza Wasserów, jedną z trzech osób związanych z Oneg Szabat, które przeżyły Zagładę. Świadectwem tego okresu są jej Pisma z getta warszawskiego, ocalone w tzw. archiwum Ringelbluma, a wydane w 2016 roku.

W czasie pierwszej akcji likwidacyjnej (od 22 lipca do 21 września 1942) zarówno siedziba kuchni ludowej (ul. Leszno 40), jak i mieszkanie Racheli Auerbach (u krewnych przy ul. Leszno 66) stały się integralną częścią kompleksu niemieckiej fabryki tekstylnej Többens und Schultz & Co. Auerbach pozostała jej pracownicą, a następnie została przeniesiona do fabryki sztucznego miodu i cukierków przy ul. Franciszkańskiej 30.  Opracowała tam relację pierwszego uciekiniera z Treblinki Abrama Krzepickiego.

Prawdopodobnie 9 marca 1943 r. wyszła na „stronę aryjską”, gdzie przyjęła fałszywą tożsamość Anieli Dobruckiej (wzorowanej na polskiej chłopce z Łanowców – prawdziwa Aniela Dobrucka była najmłodszą córką jej sąsiadów z dzieciństwa). Jej atutem był „aryjski wygląd” („przystojna szatynka o dużych oczach koloru morskiej wody”[1.3]) i znajomość niemieckiego. 

Współpracowała z żydowskim i polskim podziemiem, z Żydowskim Komitetem Narodowym i Radą Pomocy Żydom „Żegota”. Przez pewien czas ukrywała się w nieczynnym ogrodzie zoologicznym na warszawskiej Pradze, dzięki pomocy Jana i Antoniny Żabińskich. Uczestniczyła w powstaniu warszawskim. Po jego klęsce została wysiedlona z Warszawy. W Zagładzie zginęła niemal cała jej rodzina.

Przez cały okres 1942–1944 pisała, choć teksty te ukazały się dopiero po wojnie. Były to m.in. eseje Lament rzeczy martwych (1943, wyd. 1946[1.4]) i Lacrimae rerum (1943, wyd. 1949[1.5]), szkice Pesach 1943,  Z ludem pospołu[1.6] (wyd. 1948), poemat żałobny Jizkor, artykuły Szopomania, Conquistadorzy Leszna i Nowolipek oraz Werterfassung[1.7].

Po 1945 r. wedle niektórych autorów osiadła w Łodzi, gdzie rozpoczęła pracę jako dziennikarka. Znany jest jednak także jej powojenny warszawski adres – ul. Białostocka 20. Działała m.in. w Związku Żydowskich Pisarzy, Dziennikarzy i Artystów, współpracowała z Centralną Żydowską Komisją Historyczną, której działalność postrzegała jako kontynuację dzieła Ringelbluma. Zabiegała też o ujawnienie samego archiwum. Jego pierwszą część odnaleziono 18 września 1946 r.; były w niej dokonania samej Racheli Auerbach, w tym jej dzieła przedwojenne. Uczestniczyła w porządkowaniu tych bezcennych materiałów. W listopadzie 1945 r. wzięła udział w wizji lokalnej w Treblince.

W powojennej Polsce wydała dwie ważne książki: Af di felder fun Treblinke („Na polach Treblinki”, Łódź 1947; nowe wyd. pol. w przekładzie Karoliny Szymaniak Treblinka. Reportaż, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8) i Der jidiszer ojfsztand Warsze 1943 („Powstanie żydowskie Warszawa 1943”, Warszawa 1948). Publikowała w efemerycznej prasie syjonistycznej końca lat 40. m.in. w periodykach „Naje Lebn”, „Mosty”, „Przełom”, a także „Robotniku”, „Opinii” i biuletynach naukowych. Była też konsultantką filmu Ulica Graniczna (1948) w reżyserii Aleksandra Forda. W tym okresie stawiała sama sobie fundamentalne pytania o sens dalszej twórczości i samego życia dalej: „A gdy tak szukam dla siebie nowej racji bytu, gdy nazbyt lękam i troszczę się o moją nędzną egzystencję, wydaje mi się (a może wmawiam w siebie, dla uspokojenia nieczystego sumienia), że mam nie prawo, ale obowiązek życia. A to dlatego mianowicie, że we mnie żyje pamięć tych, którzy zginęli. I żyje we mnie – żywe świadectwo – dramat ich zguby […]. I dlatego czuję się czasem, jak kobieta brzemienna, która kłopocze się i truchleje o płód rosnący w jej łonie. Jak kobieta brzemienna, ale nie życiem przyszłym, które ma się niej narodzić, tylko życiem przeszłym, które zginęło, a którego refleks, którego cień świetlany ono pragnie utrwalić jeszcze, bodaj na krótko w świadomości ludzkiej”[1.8].

W 1950 r. wyemigrowała z Polski do Londynu, skąd następnie wyjechała do Izraela. Przyczyną decyzji o wyjeździe było rozczarowanie nowych porządkiem i brak „zdecydowanych działań w sprawie przemocy antyżydowskiej”. W Izraelu podjęła pracę w powstającym Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie, gdzie od marca 1954 r. współtworzyła departament relacji świadków Zagłady oraz prowadziła dalsze badania nad losami getta warszawskiego. Zastosowała tam nowatorską wówczas metodę zbierania wywiadów ze świadkami historii za pomocą nagrań.

W 1961 r. przygotowywała materiały na proces Adolfa Eichmanna. Wraz ze współpracownikami przekazywała śledczym materiały dowodowe, listy świadków, streszczenia i materiały. Sama także zeznawała na procesie w roli świadka. W 1968 r. przeszła na emeryturę. 

Aleksandra Ubertowska tak charakteryzuje jej pisarstwo: „Dorobek Auerbach zdominowany jest przez publikacje ulotne, eseje i szkice niewielkich rozmiarów przypominające (płonące) kartki na wietrze, które przemknęły przez polską literaturę, odciskając w niej ślad widoczny, wyrazisty, jednak nieodnotowany z odpowiednią siłą przez rodzimą naukę o literaturze”[1.9]. Tym niemniej, z tego okresu można wymienić jej kilkanaście plac historycznych i wspomnieniowych w języku jidysz i hebrajskim: Unzer cheszbon mit dajczn fołk („Nasz rozrachunek z narodem niemieckim”, 1952), … („Nasze podwórka Warszawy”, 1954), In land Yiśroel reporṭazshn, eseyen, dertseylungen (1966), Warszewer cawoes („Warszawskie testamenty”, 1974), Bajm lectn weg. In geto warsze un ojf der ariszn zajt (…, 1977). Pisywała też do polskojęzycznego czasopisma „Nowiny-Kurier”. Zmarła na raka piersi.

 Adam Dylewski

Bibliografia

• Friedman-Cohen C., Rokhl Auerbakh 1903–1976, Encyclopedia of Jewish Women [online:] https://jwa.org/encyclopedia/article/auerbakh-rokhl [dostęp: 25.02.2021].

• Kaszuba-Dębska A., Rachela Auerbach, Projekt Szpilki [online:] 2012, https://www.projektszpilki.pl/biografie.php?i=2&lang=pl [dostęp: 25.02.2021].

• Szymaniak K., Kapkę uparta: Rachela Auerbach cz. 1, Żydowski Instytut Historyczny [online:] 20.12.2013, https://jhi.pl/artykuly/kapke-uparta-rachela-auerbach-cz-1,81 [dostęp: 25.02.2021].

• Szymaniak K., Kapkę uparta: Rachela Auerbach cz. 2, Żydowski Instytut Historyczny [online:] 24.12.2013, https://jhi.pl/artykuly/kapke-uparta-rachela-auerbach-czesc-2,82 [dostęp: 25.02.2021].

• Szymaniak K., Rachela Auerbach (1899 – 1976). Szkic biograficzny, [w:] Auerbach R., Pisma z getta warszawskiego, Warszawa 2015.