Bałaban Majer (20.02.1877 Lwów – 1942/1943? Warszawa) – rabin, historyk, wybitny badacz dziejów Żydów w Polsce.
Bałaban wywodził się z rodziny od lat związanej z drukarstwem w Żółkwi oraz we Lwowie. Nie kontynuował jednak tradycji rodzinnych i wybrał studia historyczne. Studiował pod kierunkiem Ludwika Finkla i Szymona Askenazego na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie obronił doktorat w 1904 roku. W czasie I wojny światowej pełnił posługę rabina wojskowego w Lublinie.
W latach 1920–1930 Bałaban był rektorem Seminarium Rabinicznego „Tachkemoni”, utworzonego z inicjatywy partii Mizrachi w 1920 r. w Warszawie. Szkoła ta miała dualistyczny charakter. Pełniła funkcję jesziwy oraz nowoczesnej akademii z przedmiotami świeckimi. W wyniku narastającego konfliktu pomiędzy Bałabanem, cieszącym się wielkim autorytetem wśród studentów, a Mojżeszem Sołowiejczykiem, oskarżającym go o destrukcyjny wpływ na młodzież, prowadzący do zbytniego zeświecczenia, obydwaj odeszli ze szkoły. Bałaban skupił się na działalności naukowej. Habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim w 1928 roku. Został profesorem UW. Prowadził wykłady na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Był współtwórcą, a od 1928 r. profesorem Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie.
Bałaban jest uznawany za jednego z największych badaczy historii Żydów w Polsce, specjalistę zwłaszcza w zakresie historii XVI–XVIII w., którą zajmował się, uwzględniając w swoich badaniach zarówno zagadnienia polityczne, ustrojowe, jak i kulturalno-obyczajowe. Prace Bałabana opierają się na przekrojowych studiach archiwalnych, obejmujących źródła polskie i zbiory kahalne. Pozostawił po sobie monografie: Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku (1906), Dzieje Żydów w Galicji I Rzeczpospolitej Krakowskiej 1772–1868 (1916), Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1655 (1931, wyd. 2: 1936). Opracował znakomite studium kulturalno-obyczajowe Z historii Żydów w Polsce (1920), w którym dokonał wnikliwej charakterystyki typów żydowskich w dawnej Polsce. Ponadto opublikował interesujący materiał dotyczący znaczenia Lublina jako ośrodka kultury żydowskiej – Die Judenstadt von Lublin (1919).
W zakres zainteresowań Bałabana wchodziło również dziedzictwo kultury materialnej, czego świadectwem są prace takie jak Zabytki historyczne Żydów w Polsce (1929), Bóżnice obronne na wschodnich kresach Rzeczpospolitej (1927), które to dzieła w kontekście zniszczeń, jakie przyniosły dziejowe kataklizmy XX w., stanowią obecnie bezcenne źródło informacji o architekturze żydowskiej. Badacz ten przygotował syntetyczny zarys Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce (t. 1–3, 1920–1925). Pieczołowicie gromadził bibliografie, wśród licznych prac tego rodzaju na uwagę zasługuje zwłaszcza nieukończona Bibliografia historii Żydów w Polsce i krajach ościennych za lata 1900–1930 (cz. 1, 1939, reprint: 1978). Współpracował z prasą, m.in. ze „Wschodem”. Wydawał czasopismo „Nowe Życie” (1924).
W 1940 r. Bałaban został przesiedlony do getta warszawskiego. Został mianowany Wydziałem Archiwalnym Judenratu. Z polecenia władz niemieckich brał udział w rekwirowaniu książek żydowskich. Starał się też pracować naukowo.
Bałaban zmarł w getcie. Okoliczności jego śmierci nie są jasne. Pojawiały się pogłoski, jakoby popełnił samobójstwo, bądź też zmarł na zawał serca. Żadna z tych informacji, jak również dokładna data śmierci nie są możliwe do zweryfikowania. Wiemy, że jego śmierć nastąpiła pod koniec 1942 lub na samym początku 1943 roku. Majer Bałaban został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej.
