Czerniaków Adam (30.11.1880 Warszawa – 23.07.1942 Warszawa) – inżynier, działacz żydowskich związków rzemieślniczych, senator RP (1931–1935), radny m.st. Warszawy, przewodniczący Judenratu.  

Adam Czerniaków urodził się i mieszkał w Warszawie. Uzyskał dyplom inżyniera chemii na Politechnice Warszawskiej oraz drugi dyplom na Wydziale Przemysłowym Politechniki w Dreźnie. Uczęszczał także do Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie. Znał języki obce. 

W 1909 r. był więziony przez władze carskie za działalność niepodległościową. Uważał się za Żyda-Polaka, głęboko przeżywał antagonizmy polsko-żydowskie, rozumiał trudności integracyjne żyjących obok siebie narodów. Świadczą o tym publikacje podkreślające rolę Żydów w odbudowie państwa polskiego[1.1], a także przemówienie wygłoszone z okazji 60-lecia Szkoły Rzemieślniczej im. dra Ludwika Natansona poświęcone patronowi szkoły, z którego postawą Czerniaków się identyfikował:

„Kto sądzi, że łatwo jest problemat dwunarodowości w sobie przetrawić, zasymilować oba pierwiastki i stworzyć z nich konglomerat stopiwszy w wartościowy aliaż, ten jest w błędzie... (...) Kochał bowiem Polskę jak wszyscy Żydzi polscy; których miłość nie jest koniunkturalna, wszystkimi fibrami swej duszy. Nie zhańbił się jednak ucieczką z ludu, z którego wyrósł”[1.2].

Czerniaków był współorganizatorem Centralnego Związku Rzemieślników Żydów Rzeczypospolitej Polskiej, a także senatorem z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem w latach 1931–1935. Przez wiele lat pełnił funkcję radcy Gminy Żydowskiej w Warszawie. Przyczynił się do rozbudowy Muzeum im. Mathiasa Bersohna, a później został jego honorowym kustoszem. Napisał wiele prac naukowych, m.in. nagrodzone w konkursie w 1919 r. Silniki wybuchowe, a także Zniszczenia wojenne w Polsce, rozprawy o cukrownictwie, piekarnictwie i wiele innych z zakresu chemii przemysłowej i użytkowej. W 1939 r. został mianowany komisarycznym prezesem Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie.

Podczas okupacji niemieckiej stanął na czele Judenratu (niem. Rady Żydowskiej) w getcie warszawskim. Mieszkał w domu przy ul. Chłodnej 20, której jezdnia była wyłączona z getta od jesieni 1941 r. i oddzielona trzymetrowym murem od domów po północnej i południowej ulicy. Czerniaków współorganizował opór cywilny i opiekę społeczną, wspomagał tworzenie podziemnego archiwum getta, utrzymywał kontakty z działaczami konspiracji, przeciwstawiał się jednak dążeniom do zbrojnego wystąpienia. Odmówił podpisania obwieszczenia o przymusowym wysiedleniu Żydów, które oznaczało de facto  wywożenie ich do obozów zagłady. W dzień po rozpoczęciu deportacji do obozu zagłady Treblinka II popełnił samobójstwo w gmachu Gminy Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej 26/28. Uczynił to, kiedy kolejne sukcesy wojenne III Rzeszy zdawały się przesądzać los wojny w Europie, przeradzając się w masowy mord pokonanych. O jego samobójstwie tak pisała Mary Berg:

„24 lipca 1942 prezes Gminy, Adam Czerniaków, popełnił samobójstwo. Zrobił to ostatniej nocy, 23 lipca. Nie mógł znieść swego okropnego brzemienia. Zgodnie z wiadomościami, jakie tu do nas docierają, uczynił ten tragiczny krok, gdy Niemcy zażądali podwyższenia kontyngentu deportowanych. Nie widział innego wyjścia, jak tylko opuszczenie tego potwornego świata. Jego najbliżsi współpracownicy, którzy widzieli go na krótko przed śmiercią, mówią, że do końca wykazywał wielką odwagę i energię”[1.3].

Samobójcza śmierć Czerniakowa wzbudziła wiele kontrowersji wśród mieszkańców getta. Jego współpracownicy uważali ją za przejaw odwagi osobistej, działacze podziemia – za przejaw słabości. Piętnowano go również za odmowę wezwania do oporu zbrojnego przeciwko Niemcom.

Swoje przeżycia oraz wydarzenia z życia getta warszawskiego opisywał w dzienniku, który ukazał się po raz pierwszy drukiem w języku polskim (języku oryginału) w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego” (nr 3-4 [83-84] VII–XII 1972), a następnie w 1983 r. w postaci książki. Dziennik Czerniakowa stanowi cenny dokument tamtych wydarzeń. Obejmuje okres od 06.09.1939 do 23.07.1942 roku. Autor notował tylko to, co dotyczyło jego funkcji i spraw z nimi związanych, pozostawiając na uboczu wiele innych ważnych kwestii, dokument ten ma zatem charakter osobisty.

Po samobójstwie Czerniakowa, historyk i twórca podziemnego archiwum Emanuel Ringelblum w swych notatkach wyraził żal, że nie wszedł w posiadanie tego dokumentu mimo, a może właśnie dlatego, że sam postawę Czerniakowa wobec Niemców potępiał jak większość mieszkańców getta. Interesujący jest fakt, że Czerniaków wiedział o akcji pod kryptonimem „Oneg Szabat” prowadzonej przez Ringelbluma i podobno ją doceniał, ale w całym ponad tysiącstronicowym dzienniku nazwisko Ringelbluma nie pojawia się ani razu.

Na długie lata zapiski Czerniakowa znikły, sądzono nawet, że bezpowrotnie. Ocaliła je żona Czerniakowa, dr Felicja Czerniaków, która po śmierci męża opuściła getto dzięki pomocy przyjaciół, ukrywała się przez dziesięć miesięcy u dr Grabowskiej, następnie u prof. Apolinarego Rudnickiego, dyrektora I Gimnazjum Związku Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich. W niewyjaśnionych okolicznościach notatki Czerniakowa pojawiły się w 1964 r. w Kanadzie i zostały zakupione przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie.

Postać Czerniakowa stanowiła pierwowzór inżyniera Lewina, jednego z bohaterów dramatu Smocza 13 Stefanii Zahorskiej, podejmującego kwestię osobistych decyzji Żydów o tym, jaką przyjąć postawę wobec „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” – buntu czy rezygnacji.

Bibliografia:

• Cała A., Czerniaków Adam, [w:] Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Warszawa 2000, s. 63.
• Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939–23 VII 1942, oprac. i przypisy M. Fuks, Warszawa 1983.
• Fuks M., Czerniaków Adam, [w:] Żydzi w Polsce. Leksykon, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, ss. 75-76.
• Szapiro P., Czerniaków (Czerniakow) Adam (Abraham), [w:] Polski słownik judaistyczny, opr. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, t. 1, Warszawa 2003, ss. 307-308.
• Urynowicz M., Adam Czerniaków 1880–1942. Prezes getta warszawskiego, Warszawa 2009.