W XIV w. tereny dzisiejszego Podlasia, wcześniej obszar rywalizacji Polski, Rusi i Litwy, znajdowały się pod panowaniem litewskim. Najstarsza wzmiankę o Białymstoku znajduje się w dokumencie z 1426 r., na mocy którego wielki książę litewski Witold nadaje wieś o nazwie Bielszczany Stok, Maciejowi z Tykocina. W połowie XV w. wieś przeszła na własność bojara żmudzkiego Jakuba Raczki Tabutowicza, który wybudował tu pierwszy dwór. W 1547 r. dobra białostockie przeszły we władanie rodu Wiesiołowskich, a w 1569 r. Białystok wraz z całym województwem podlaskim został włączony do Korony. W 1661 r,. dobra białostockie (własność królewska po wygaśnięciu rodu Wiesiołowskich) wraz ze starostwem tykocińskim zostają przyznane Stefanowi Czarnieckiemu w dowód wdzięczności Rzeczypospolitej za jego zasługi wojenne. A po rychłej śmierci hetmana posiadłości dziedziczy córka i zięć Katarzyna Aleksandra i Jan Klemens Braniccy herbu Gryf.

Białystok prawa miejskie uzyskał zapewne przed 1691 r. od króla Jana III, dzięki staraniom ówczesnego właściciela miasta — Stefana Mikołaja Branickiego, a zachowany do dziś dokument z 1749 r., stwierdzający nadanie praw miejskich magdeburskich przez króla Augusta III, był jedynie potwierdzeniem przywileju nadanego wcześniej. Choć Białystok pełnił rolę ośrodka miejskiego co najmniej od poł. XVII w., prawdziwie miejski charakter zyskał jednak dopiero w czasach, gdy w 1709 r. właścicielem dóbr został Jan Klemens II Branicki, późniejszy hetman wielki koronny i kasztelan krakowski, szwagier i jednocześnie kontrkandydat Stanisława Augusta Poniatowskiego do tronu Rzeczypospolitej. Nowy właściciel, uważany za „najrządniejszego” magnata, wspierał rozwój handlu i instytucji miejskich, przebudował pałac i otoczył go ogrodami (nazywane niekiedy Podlaskim Wersalem). Na dworze Branickich działał m.in. teatr. W pałacu Branickich gościli królowie polscy: August I, August III i Stanisław August, carewicz Paweł, a także cesarz Józef II i francuski król-uchodźca Ludwik XVIII.

Po pożarze Białegostoku w 1753 r. Branicki przebudował miasto wg nowej koncepcji architektonicznej, odwołującej się do wzorów francuskich i niemieckich. Powstały wówczas m.in. ratusz, zbrojownia, przytułek dla ubogich, plebania, a także liczne domy zajezdne. W Białymstoku działały szkoły kształcące inżynierów i budowniczych oraz akuszerki. Pod koniec XVIII w. w mieście założono szkołę średnią (podwydziałową), podlegającą bezpośrednio uniwersytetowi w Wilnie, przekształconą w 1802 r. w pruskie gimnazjum. W okresie tym, do miasta coraz liczniej napływali też Żydzi, którzy wspierali gospodarczy rozwój ośrodka.

Lata zaboru pruskiego (1795–1807) przyniosły stopniową degradację miastu, włączonemu do prowincji Prusy Nowowschodnie. W 1802 r. ówcześni właściciele — Potoccy sprzedali całe dobra białostockie królowi pruskiemu za niewygórowaną cenę 271 tys. talarów. Postanowieniem traktatu tylżyckiego miasto jako stolica obwodu białostockiego obejmującego powiaty: białostocki, bielski, drohicki i sokólski, znalazło się w granicach imperium rosyjskiego. Na początku XIX w., po okresie wojen napoleońskich, w Białymstoku zaczął rozwijać się przemysł tekstylny. Osiedliła się tu wówczas spora grupa żołnierzy pochodzących z Saksonii — specjalistów od tkactwa i przędzalnictwa, którzy założyli liczne warsztaty, wchodząc niejednokrotnie w spółki z miejscowym kapitałem żydowskim. Z czasem Białystok zyskał pozycję trzeciego co do wielkości, po Moskwie i Łodzi, ośrodka produkcji włókienniczej w tej części Europy.

Po zniesieniu Obwodu Białostockiego (1842) i włączeniu miasta do guberni grodzieńskiej, Białystok utracił znaczenie jako ośrodek administracyjny, przekształcając się jednocześnie w jedno z większych miast przemysłowych na ziemiach polskich. Gospodarcze odrodzenie Białegostoku nastąpiło po 1831 r., kiedy w ramach represji po powstaniu listopadowym wprowadzono granicę celną pomiędzy Kongresówką a Rosją. Car Mikołaj I, dążąc do osłabienia przemysłu w Królestwie Polskim, nałożył wysokie cła na towary eksportowane do krajów zaborców, a przede wszystkim do Rosji. Wytwórcy tkanin z Łodzi, dla których głównym rynkiem zbytu był wówczas rynek rosyjski, zaczęli wówczas masowo przenosić swoje fabryki jak najbliżej granicy, m.in. do Białegostoku i Supraśla.

Wraz z ekonomicznym rozwojem miasta, rozrastała się także białostocka społeczność żydowska, by w drugiej połowie XIX w. stać się najliczniejszą grupą etniczną, obok Polaków, Rosjan, Niemców, Tatarów, Romów, Ukraińców, Białorusinów i Litwinów. W 1862 r. przez Białystok poprowadzono linię kolejową łączącą Warszawę z Petersburgiem, co uczyniło z miasta ważny węzeł komunikacyjny i przyczyniło się do przyspieszenia rozwoju gospodarczego. Na skutek dynamicznego rozwoju wielu branż przemysłowych, Białystok zyskał miano „Manchesteru Północy”. Ze względu na robotniczy charakter ośrodka, pod koniec XIX w. duże poparcie zdobywały tu partie lewicowe, m.in. żydowski Bund, zaś niezadowoleni z trudnych warunków pracy robotnicy podejmowali strajki. W 1905 r. wojsko i policja krwawo stłumiły te manifestacje, zaś w 1906 r., w odpowiedzi na zamachy i zabójstwa, dokonywane na wyższych urzędnikach i policjantach, władze rosyjskie zainicjowały pogrom Żydów, w czasie którego zginęło ponad 70 osób, a ponad 90 zostało rannych.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej, władze carskie ewakuowały część fabryk w głąb Rosji, a dalszemu pogarszaniu się sytuacji ekonomicznej sprzyjało m.in. odcięcie Białegostoku od rosyjskich rynków zbytu. W latach 1915–1919 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. 19 lutego 1919 r. Białystok zajęło Wojsko Polskie. Krótki okres względnej stabilizacji przerwało wkroczenie do miasta, 28 lipca 1920 r. idących na Warszawę oddziałów Armii Czerwonej, które stacjonowały tu do ucieczki 22 sierpnia 1920 r. przed kontrofensywą polską. Wraz z nimi miasto opuścił Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, kierowany przez Juliana Marchlewskiego, szykujący się do objęcia władzy w niedoszłej Polskiej Republice Rad.

W okresie międzywojennym w Białymstoku, stolicy rozległego województwa, wzniesiono liczne nowe gmachy publiczne, osiedla mieszkaniowe, rozpoczęto prace nad tworzeniem sieci kanalizacyjnej, rozbudowano elektrownię i rzeźnię. Wybudowano gmachy szkolne, szpital, nowy kościół, teatr i stadion sportowy. Zacierano ślady po rządach rosyjskich, część cerkwi wyburzono, inne przekształcono w kościoły katolickie. W latach 20. i 30. XX w. w mieście rozwijał się też przemysł włókienniczy. Od 1919 r. miejscowi producenci uzyskali dostęp na rynki wewnętrzne (dawny zabór austriacki i pruski). Na przełomie 1924/1925 przemysł białostocki odczuł dotkliwie skutki „pierwszego kryzysu”, w wyniku którego część producentów przeniosło swe fabryki do m.in. Jugosławii, Rumunii i Serbii. Ponowne ożywienie dla przemysłu włókienniczego nastąpiło w l. 1926–1928. W mieście działało wówczas 76 zakładów, zatrudniających ok. 6000 robotników i wytwarzających towary zarówno na rynki krajowe, jak też na eksport — głównie do Indii i Chin, a także na Bałkany. Produkowane były także gotowe ubrania, przeznaczone na eksport do Anglii, Afryki Południowej, Irlandii, Indii i Chin. W latach 30. XX w., okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego, zlikwidowano część białostockich zakładów, co przyczyniło się do wzrostu bezrobocia i biedy oraz zamorskiej emigracji (głównie Żydów).

Na początku II wojny światowej, miasto zostało zajęte przez Niemców, który okupowali je od 15 do 22 września 1939 r. Następnie zostało przekazane Armii Czerwonej, a 28 października 1939 r. przyłączone do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Sowieccy okupanci rozpoczęli szeroko zakrojone represje skierowane przeciwko ludności polskiej i żydowskiej, które spowodowały m.in. masową emigrację Polaków z miasta. Wiele tysięcy białostocczan zostało deportowanych do Kazachstanu i na Syberię.

27 czerwca 1941 r., po ataku Niemiec na ZSRR, do Białegostoku wkroczyły bataliony Einsatzgruppen i Wehrmachtu, które spacyfikowały dzielnicę żydowską i spaliły m.in. Wielką Synagogę. Miasto stało się ośrodkiem okręgu podlegającego gauleiterowi Prus Wschodnich. Pod koniec lipca utworzono getto, w którym zamknięto 50–60 tys. Żydów z miasta i okolic. Likwidacja getta nastąpiła zdławieniu pięciodniowego powstania, które wybuchło 16 sierpnia 1943 r. Większość mieszkańców getta zginęła w niemieckich nazistowskich obozach zagłady w Treblince, a także w Auschwitz i na Majdanku.

27 lipca 1944 r. miasto zostało zajęte przez oddziały sowieckie, które dokonały aresztowań i wywózek wśród żołnierzy AK. W wyniku prowadzonych przez Niemców wyburzeń oraz nalotów lotnictwa ZSRR, centrum Białegostoku zostało niemal całkowicie zniszczone. Miasto poniosło także wielkie straty ludnościowe. Z 108 tys. mieszkańców w 1939 r., w 1946 r. zostało jedynie 56 tys. osób.

Białystok ponownie stał się stolicą województwa (od 1999 r. — podlaskiego) oraz ośrodkiem powiatu. W 1945 r. w  mieście osiadł arcybiskup, seminarium duchowne i kuria wileńska. W 1991 r. administratura apostolska w Białymstoku została przekształcona w archidiecezję białostocką. Miasto jest również ośrodkiem biskupstwa prawosławnego. .

Bibliografia:

• Dobroński A., Białystok, Białystok 1989.
• Lechowski A., Białystok. Przewodnik historyczny, Białystok 2006.
• Studia i materiały do dziejów Białegostoku, red. J. Antoniewicz, J. Joka, A. Mojecki, t. 1–4, Białystok 1968–1985.
• Wiśniewski T., Białystok w Starej Pocztówce, Białystok 1990.