Osadnictwo żydowskie na terenie województwa podlaskiego sięga XV w., kiedy to małe grupy ludności wyznania mojżeszowego pojawiły się w Bielsku Podlaskim. W 1522 r. wojewoda trocki Olbracht Gasztołd sprowadził do Tykocina dziewięć rodzin żydowskich.

Założona w I połowie XV w. wieś, która później przekształciła się miasto Białystok, w 1685 r. trafiła w ręce Branickich. Żydzi mieszkali w niej już w 1658 r., co potwierdza informacja z kroniki zarządu żydowskiej gminy wyznaniowej w Tykocinie. Wiadomo, że w 1661 r. pogłówne zapłaciło 75 Żydów z Białegostoku. W 1663 r. w kronice odnotowano, iż w Białymstoku mieszka 75 kobiet i mężczyzn wyznania mojżeszowego w wieku powyżej 14 lat. Jak widać, białostoccy Żydzi podlegali początkowo gminie w Tykocinie.

Braniccy lokowali miasto Białystok w 1691 r. Zachęcali Żydów do osadnictwa, budując dla nich domy, sklepy oraz fundując synagogę. W 1692 r. istniał już przykahałek białostocki, podlegający gminie w Tykocinie. W 1745 r. powstała odrębna gmina żydowska, która liczyła 765 osób. Gmina białostocka szybko zajęła dominującą pozycję wśród żydowskich gmin na Podlasiu. W tym samym roku Jan Klemens Branicki zrównał w prawach miejscowych Żydów i mieszczan. Pod koniec XVIII w. mieszkało tu ok. 1800 Żydów, stanowiąc ok. 45% mieszkańców miasta.

Decydujący wpływ na rozwój osadnictwa żydowskiego w Białymstoku na początku XVIII w. (lub też – jak wskazują niektóre źródła – po 1749 r.), miała wspomniana rozbudowa ośrodka przez Branickich i dążenie do nadania mu prawdziwie miejskiego charakteru. Ze źródeł historycznych wiadomo, iż po uzyskaniu praw miejskich Białystok otrzymał liczne przywileje i zwolnienia podatkowe, nie obowiązywał tam także przywilej de non tolerandis Judaeis, zabraniający Żydom osiedlania się i handlowania w obrębie granic miasta. Żydzi osiedlali się w okolicach południowej pierzei dzisiejszego rynku.

W 1700 r. proboszcz białostocki wydzierżawił Żydom kawałek ziemi (tzw. „pastewnik” w okolicach ul. Suraskiej) pod budowę pierwszej bożnicy, znanej pod nazwą Nomer Tamid (hebr. „Wieczne Światło”). Nieznana jest dokładna data wzniesienia budowli, przypuszcza się, iż mogła ona powstać w 1711, 1715 lub w 1718 roku. W 1718 r. powołano stowarzyszenie Ner Tamid, sprawujące opiekę nad bożnicą. Wokół tej niewielkiej drewnianej budowli, w obrębie tzw. placu synagogalnego (dzisiejsza ul. Suraska), wyrosła w późniejszych latach białostocka dzielnica żydowska, zwana Szulhof.

Przypuszcza się, że pierwszy białostocki cmentarz żydowski powstał już pod koniec XVII w. lub nawet ok. 1658 r. w pobliżu starego cmentarza katolickiego. Wiadomo, iż znajdował się przy południowej pierzei rynku, oraz że został zamknięty przed 1770 r., kiedy to parcelę tę zakupił Miron Josiowicz z przeznaczeniem na budowę browaru.

Okres władania Białymstokiem przez ród Branickich to okres rozkwitu i dynamicznego rozwoju tutejszej gminy żydowskiej. W 1745 r. dziesięciu żydowskim handlarzom oddano do dyspozycji większość sklepów znajdujących się w obrębie rynku. W 1771 r. przy ratuszu znajdowało się 46 kramów, z których jedynie dwa należały do chrześcijanina – niemieckiego kupca Jana Bogusława Szulca. Szacuje się, iż w 1895 r. w rynku znajdowało się już ok. 100 kramów.

Gmina białostocka uczestniczyła czynnie w życiu miasta. Choć białostoccy Żydzi nie mieli prawa do zasiadania w radzie miejskiej ani piastowania urzędów publicznych, przewodniczący kahału uczestniczył w elekcji władz miejskich. Na społeczności żydowskiej, podobnie jak na zamieszkujących Białystok chrześcijanach, spoczywał jednocześnie szereg powinności i świadczeń na rzecz miasta, w tym m.in. tworzenie patroli nocnych, mających chronić przed kradzieżami i pożarami. Do obowiązków kahału białostockiego należało też utrzymanie części parkanów okalających miasto. Podobnie, jak w innych ośrodkach, białostocczanie wyznania mojżeszowego trudnili się głównie handlem i rzemiosłem. W mieście działało wówczas pięciu żydowskich rzeźników i tyluż piekarzy, a na 37 krawców zaledwie 5 było chrześcijanami. Wśród znajdujących się w mieście 42 browarów – 39 należało do Żydów. Działało tu także 11 żydowskich wytwórców wina, a także kilka żydowskich karczm, z których największym powodzeniem cieszyły się karczma Samuela Głuszki „Pod Łabędziem", przy ul. Choroskiej oraz druga – znana jako karczma „Pod Jeleniem”

W latach rozbiorów Żydzi podlegali licznym restrykcjom. Państwa zaborcze prowadziły wobec nich represyjną politykę, której celem było pozbawienie dotychczasowej pozycji ekonomicznej, a także zmuszenie do asymilacji z resztą społeczeństwa. Po trzecim rozbiorze Braniccy sprzedali miasto Prusakom, którzy ograniczyli prawa Żydów. W latach zaboru pruskiego (1795–1807), dzięki kontaktom z niemieckimi Żydami, w Białymstoku zaczęły upowszechniać się idee haskali – żydowskiego oświecenia. Białostoccy maskile (zwolennicy haskali), pozostając w stałym konflikcie z tradycyjnie nastawioną miejscową społecznością żydowską, posiadali własny dom modlitwy. Wśród najwybitniejszych postaci tego ruchu wskazać można m.in. osiadłego w Białymstoku w 1833 r. Eliezera Halberstama; Abrahama Szapiro – autora Toldot Israel we-Sifruto (1892); Jehiela Michała Zabłudowskiego – współtwórcę hebrajskiego czasopisma „Ha-Karmel” i autora książki Ruach Chaim (1860), a także poetę Menachema Mendla Dolickiego. Wśród propagatorów ruchu znalazła się także rodzina Zamenhofów. Chęć porozumienia ponad podziałami etnicznymi i religijnymi skłoniła Ludwika Zamenhofa do stworzenia uniwersalnego języka – esperanto. Równocześnie w mieście przybywało wielu zwolenników chasydyzmu – wśród działających w mieście przywódców tego ruchu wymienić należy rabina Chaima Herza Halperna. Z początkiem lat 80. XIX w. pojawił się ruch syjonistyczny Chowewej Syjon (hebr. Miłośnicy Syjonu), zachęcający Żydów do osiedlania się w Palestynie. W kolejnych latach Białystok stał się ważnym ośrodkiem ruchu syjonistycznego, na czele którego stanęli rabin Samuel Mohylewer oraz Josef Chasanowicz.

Liczebność gminy szybko rosła, aby zmniejszyć się gwałtownie na początku lat 30. XIX w., wskutek epidemii cholery. Na początku XIX w. w mieście działała jedna duża synagoga, 4–5 bet midraszów i ok. 10 małych domów modlitwy. W 1834 r. wzniesiono drugą bożnicę murowaną, zwaną Synagogą Chóralną lub Synagogą Zabłudowskich, a w 1890 r. w dzielnicy Piaski – Piaskower Bet Midrasz, oświetlany światłem elektrycznym. W 1804 r. w mieście założono wydawnictwo i drukarnię hebrajską, działającą do 1824 roku.

Położenie na zachodnich rubieżach Imperium Rosyjskiego sprzyjało rozwojowi handlu i wchodzeniu przez białostockich kupców na rynki rosyjskie. Rok przed włączeniem Białegostoku do imperium rosyjskiego powstała tu pierwsza manufaktura włókiennicza, założona przez pochodzących z Saksonii byłych żołnierzy Napoleona. Wyznaczenie przez władze carskie tzw. żydowskiej strefy osiedlenia (tj. obszaru obejmującego zachodnie gubernie Cesarstwa Rosyjskiego, w których wolno było mieszkać Żydom), przyczyniło się do masowego osiedlania się w Białymstoku ludności wyznania mojżeszowego pochodzącej z terenów wschodnich, tzw. „litwaków” – osób wypędzanych na mocy carskich „ukazów” z rejonu Brześcia i Wilna, a także z dalszych krańców Rosji.

Począwszy od drugiej dekady XIX w., fortuny na pośrednictwie pomiędzy Królestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim zbili m.in. Izaak Zabłudowski, Abram Grodzieński i Aron Erbstein. Żydowscy kupcy z Białegostoku zdominowali również rynek dostawców towarów dla rosyjskiej armii. W drugiej poł. XIX w. Białystok stał się jednym z najprężniej rozwijających się ośrodków przemysłowo-handlowych w zachodniej części Imperium Rosyjskiego. Głównym impulsem dla rozwoju przemysłu i handlu w drugiej poł. XIX w., było wprowadzenie w 1831 r., w ramach represji po powstaniu listopadowym, restrykcyjnych ceł na granicy między Królestwem a Cesarstwem. W zaistniałej sytuacji wielu przedsiębiorców żydowskich, m.in. fabrykanci tkanin z Łodzi i Zgierza, przeniosło swoje zakłady do Białegostoku i okolicznych miejscowości. Ekonomiczny rozwój spowodował szybki przyrost ludności żydowskiej. Żydzi stanowili 80% białostockich przedsiębiorców. W 1857 r. mieszkało tu 9547 Żydów – 67% łącznej liczby mieszkańców. Przeprowadzenie przez Białystok w 1862 r. linii kolejowej łączącej Warszawę z Petersburgiem przyspieszyło rozwój gospodarczy – miasto zyskało nawet przydomek „Manchesteru Północy”. Znaczący udział w rozwoju białostockiego przemysłu włókienniczego mieli też lokalni przedsiębiorcy żydowscy. W 1850 r. powstała tu fabryka włókiennicza założona przez Nachuma Minca i Sendera Blocha. Nachum Minc był też pierwszym przedsiębiorcą z Białegostoku, który wprowadził w swojej fabryce maszyny parowe, a w późniejszym okresie – elektryczne. Wraz z rozwojem przemysłu włókienniczego białostoccy Żydzi bogacili się, wypierając stopniowo z rynku działających tu wcześniej przedsiębiorców niemieckich. Kupcy żydowscy zajmowali się handlem z Rosją, a przemysłowcy budowali fabryki, głównie włókiennicze. W rękach żydowskich znalazł się również przemysł tytoniowy.

Dzięki tym procesom w ciągu całego XIX w. gmina białostocka rozwijała się bardzo dynamicznie, tak pod względem ekonomicznym, jak też demograficznym, co przyniosło znaczący wzrost procentowy ludności żydowskiej w stosunku do ogółu mieszkańców. Podczas gdy w 1847 r. mieszkało tu niespełna 7 tys. Żydów, zaledwie 50 lat później, tj. w 1897 r., społeczność żydowska Białegostoku liczyła już 41 905 osób, co stanowiło 63% mieszkańców.

W 1860 r. pośród 44 fabryk tekstylnych – 19 należało do właścicieli żydowskich. W 1898 r. 299 spośród działających w mieście 372 zakładów przemysłowych było własnością Żydów, a niemal 60% zatrudnionych w nich robotników stanowiły osoby wyznania mojżeszowego. W posiadaniu żydowskich właścicieli były też drobne zakłady przetwórstwa spożywczego, małe przedsiębiorstwa zajmujące się przemysłem drzewnym i metalurgicznym oraz niewielkie firmy budowlane. Rozwijający się w Białymstoku przemysł tytoniowy pozostawał niemal w całości w rękach żydowskich przedsiębiorców. Spośród 3628 handlarzy i właścicieli sklepów w Białymstoku, 3186 (90%) – było Żydami.

Dyskryminujące prawodawstwo rosyjskie i napływ do miasta Żydów z okolicznych sztetli i wiosek w pierwszej poł. XIX w., a szczególnie w latach 1825–1835 oraz w 1845 r. sprawiły, iż szybko powiększała się grupa osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej. W mieście powstawały wówczas liczne stowarzyszenia i organizacje prowadzące działalność pomocową i charytatywną, m.in. towarzystwo Bikur Cholim, Linas ha-Cedek, czy stowarzyszenie Cedaka Gedola.

Pod koniec XIX w. w Białymstoku funkcjonowały 2 synagogi, 16 bet midraszów, a także kilkadziesiąt domów modlitwy. Działało tu wiele instytucji i organizacji społecznych różnego typu, a także liczne szkoły, w tym zarówno ortodoksyjne i reformowane chedery, szkoły zawodowe oraz szkoły dla dziewcząt. W 1840 r. otwarto cieszący się renomą szpital żydowski założony przez Elizera Halbersztama. W 1855 r. powstała w Białymstoku pierwsza szkoła żydowsko-rosyjska, prowadzona przez Kasriela Kaplana, zaś w 1882 r. – żydowski dom starców. 1899 był rokiem inauguracji Ochotniczej Straży Pożarnej, której 90% członków stanowili Żydzi. W 1900 r. w prowadzonej przez gminę Talmud-Torze uczyło się ok. 500 chłopców. Dwanaście lat później otwarto w Białymstoku pierwsze żydowskie przedszkole hebrajskie, przekształcone w 1914 r. w sierociniec.

W latach 1908–1913, na miejscu starego bet midraszu z początku XVIII w., wzniesiono okazałą ogromną synagogę, zwaną później Wielką Synagogą, zwieńczoną wysoką kopułą z iglicą. Na rok przed wybuchem I wojny światowej Żydzi, w liczbie 61 500 osób, stanowili 70% społeczności miasta, które zwano wówczas „Jerozolimą Północy”[1.1].

Od początku istnienia gminy żydowskiej w Białymstoku miasto stanowiło ważny ośrodek religijny. Działało tu wielu wybitnych rabinów, a także uczonych żydowskich. Przyjmuje się, iż pierwszym znanym ze źródeł historycznych rabinem Białegostoku był Kalonymus Kalman Lichtenstein, brat Abrahama Jekutiela, autora Zera Abraham (Dyhernfurth [Brzeg Dolny] 1811). W źródłach z drugiej poł. XVII w. wymieniany jest rabbi Solomon z Białegostoku oraz jego następca – rabbi Arie Lejb ben Baruch Bendet, autor Szaagat Arie, wydanego w Białymstoku w 1805 roku. Jego następcą był prawdopodobnie rabbi Nehemia, jednakże niektórzy badacze kwestionują historyczność tej postaci. W 1824 r. rabinem Białegostoku został Mojżesz Zeew, wcześniejszy rabin Tykocina, autor Marot ha-Zowot i Agudat Ezow, wydanych w Białymstoku odpowiednio w 1810 i 1824 roku. Po jego śmierci na czele gminy stanął Eliakim Getzel, który nie otrzymał jednak tytułu rabina miejskiego. Sprawował swoją funkcję do 1860 r. (lub, jak podają inne źródła – do r. 1849), kiedy to rabinem Białegostoku został Jomtow Lipman Heilprin, znany jako zagorzały przeciwnik palenia tytoniu w synagogach. Po śmierci Heilprina w 1878 r.urząd sprawował przez 5 lat jego syn – Chaim Herz. W 1883 r. rabinem Białegostoku został pochodzący z Radomia Samuel Mohylewer, późniejszy działacz syjonistyczny. Po jego śmierci w 1898 r. rabinem został ponownie Chaim Herz Heilprin, a jego następcą – wykształcony w rabinackim seminarium w Wilnie Meir Markus, który sprawował tę funkcję przez kolejne 30 lat.

W mieście żywe było życie polityczne, aktywne były zwłaszcza partie lewicowe. Założona w 1897 r. białostocka komórka Bundu szybko zyskała duże poparcie wśród robotniczej ludności miasta, stając się najbardziej wpływową siłą polityczną w środowisku żydowskim. W 1898 r. w Białymstoku miał miejsce pierwszy zorganizowany przez Bund strajk żydowskich robotników. W mieście działała także tajna komórka partii komunistycznej.

Aktywność zwolenników Bundu w latach rewolucji rosyjskiej (1905–1906) przyniosła poważne represje ze strony władz rosyjskich, skierowane przeciwko ludności żydowskiej oraz władzom miasta. W Białymstoku miały wówczas miejsce dwa pogromy, zainicjowane przez armię carską. Latem 1905 r. w wyniku strzelaniny wywołanej w dzielnicy żydowskiej przez grupę carskich żołnierzy zginęły 2 osoby, a kilkanaście zostało rannych. Rok później, w dniach 1–3 czerwca 1906 r., miał miejsce kolejny pogrom, który przyniósł ok. 70 ofiar śmiertelnych wśród Żydów oraz 6 wśród chrześcijan, co najmniej 90 poważnie rannych, a także liczne rabunki mienia żydowskiego. W pogromach, u źródeł których legły uprzedzenia i antagonizmy narodowościowe, wzięli udział chrześcijańscy mieszkańcy miasta przy czynnym wsparciu miejscowej policji i miejscowych elit rządzących. Choć te tragiczne wydarzenia zapoczątkowały emigrację Żydów z Białegostoku, m.in. do Nowego Jorku, nie zahamowały one jednak masowego osiedlania się w mieście nowo przybyłych Żydów. Byli wśród nich zarówno bogaci właściciele fabryk i pałaców, przedstawiciele inteligencji, jak też robotnicy i biedota. Ludność żydowska mieszkała głównie w centrum miasta, przy rynku, a także w kwartale pomiędzy ul. Lipową a rzeką Białą, wzdłuż ul. Mikołajewskiej (obecnie ul. Sienkiewicza) i Suraskiej.

Najstarsza część dzielnicy żydowskiej, zwana Szulhof, zamieszkiwana przede wszystkim przez ludność ortodoksyjną, była skupiona wokół głównej synagogi i znajdowała się w południowej części ul. Suraskiej. Drugi ośrodek życia religijnego mieścił się w okolicach ul. Kupieckiej (obecnie ul. Malmeda), ul. Żydowskiej (obecnie ul. Doktor Ireny Białówny) i ul. Giełdowej (obecnie ul. Spółdzielczej), a jego centrum stanowiła reformowana synagoga zwana Chorszul. Powstające w XVIII i XIX w. dzielnice „Chanajki” i „Piaski” (ulice: Młynowa, Grunwaldzka, Kijowska, Mławska, Cieszyńska, Angielska, Sosnowa oraz Rynek Sienny), zamieszkiwane były przez najuboższych członków społeczności żydowskiej Białegostoku. W dzielnicach tych dominowała parterowa zabudowa drewniana, choć zdarzały się też domy murowane, w tym m.in. dwupiętrowy dom przy ul. Młynowej 23, w którym przed wojną mieściła się żydowska fabryka gwoździ.

Lata I wojny światowej, w czasie której poniosło śmierć ok. 6 tys. białostockich Żydów, przyniosły dalsze pogłębianie się kryzysu ekonomicznego. Gmina przeciwstawiała się mu organizując pomoc dla najbardziej potrzebujących. Działające w mieście towarzystwa pomocowe i filantropijne prowadziły ochronki dla dzieci, noclegownie i jadłodajnie. Liczebność społeczności żydowskiej zmniejszyła się już w latach I wojny światowej prawie o połowę. W 1921 r. mieszkało tu 39 602 Żydów, czyli 51% ludności. Trudna sytuacja ekonomiczna, powodowana przez recesję, gwałtowne zmiany koniunktury i ogólny kryzys w przemyśle włókienniczym, przyczyniła się do kolejnej fali emigracji zarobkowej Żydów z Białegostoku, która miała kontynuację w latach 20. i 30. XX w. Po krótkim okresie względnej prosperity (1926–1928), kiedy to żydowscy producenci i sprzedawcy tekstyliów z Białegostoku rozpoczęli ekspansję na rynki dalekowschodnie, a także na Węgry i Bałkany, już na początku lat 30. XX w. nastąpiła ponowna stagnacja. Zlikwidowano wówczas część spośród największych fabryk, co spowodowało zmniejszenie produkcji o 25% i przyczyniło się do dalszego pogłębiania się kryzysu ekonomicznego. Do 1939 r. przetrwało jedynie 110 przedsiębiorstw.

W okresie międzywojennym, m.in. na skutek masowej emigracji Żydów z Białegostoku do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Argentyny, Brazylii i Palestyny, a także dzięki postępującym procesom asymilacji i laicyzacji, którym ulegała część żydowskiej inteligencji, odsetek wyznawców religii mojżeszowej w Białymstoku zaczął maleć, osiągając w 1936 r. poziom 43% populacji mieszkańców miasta.

W międzywojniu działały w mieście wszystkie najważniejsze w Polsce żydowskie partie polityczne, a białostockie środowisko żydowskie było silnie zantagonizowane i zróżnicowane światopoglądowo. Obok ugrupowań o charakterze konserwatywnym (Agudas Jisroel), dążących do utrzymania spójności gminy opartej na wspólnej tożsamości religijnej, działały partie syjonistyczne (Poalej Syjon, Mizrachi), stawiające sobie za cel utworzenie państwa Izrael na terenie Palestyny, a także partia robotnicza Bund, dążąca do szerokiej autonomii żydowskiej na terenie Polski. Przy poszczególnych ugrupowaniach funkcjonowały też młodzieżowe przybudówki oraz organizacje prowadzące działalność społeczno-kulturalną i charytatywną. W mieście rozwijało się także szkolnictwo żydowskie na poziomie elementarnym i średnim, kwitło życie kulturalne. W 1912 r. Nachum Cemach założył w Białymstoku żydowski teatr „Habima” (hebr. scena), który później dał początek Żydowskiemu Teatrowi Narodowemu w Tel Awiwie. W teatrze grano głównie współczesne sztuki w języku hebrajskim. W 1913 r. trupa z Białegostoku gościła na tournée w Wiedniu, gdzie podczas XI Kongresu Syjonistycznego wystawiła sztukę autorstwa Osipa Dymowa Szma Jisroel (hebr. „Słuchaj Izraelu”). Teatr, zlikwidowany w czasie I wojny światowej, został reaktywowany przez N. Cemacha w Moskwie. W 1915 r. z inicjatywy Związku Młodzieży Żydowskiej oraz Związku Młodzieży Polskiej, otwarto w Białymstoku bibliotekę im. Szolema Alejchema, posiadającą ponad 10 tys. książek w języku polskim i jidysz, a także bogatą kolekcję judaików. W 1921 r. założono w Żydowskie Towarzystwo Literackie, działały 2 kina żydowskie („Apollo” i „Modern”), a także kluby sportowe, w tym m.in. Żydowski Klub Sportowy „Makabi” oraz „Morgensztern”. W mieście wydawano kilka żydowskich dzienników, m.in. założone w 1919 r. „Dos Naje Lebn” (jid. „Nowe życie”), „Unzer Leben” (jid. „Nasze życie”), lewicowe „Bialistoker Werker” (jid. „Pracownik/robotnik białostocki”), „Bialistoker Arbajter”  (jid. „Białostocki robotnik”, wydawany od 1897 r.) i „Bialistoker Sztern” ("Gwiazda Białostocka"), syjonistyczny „Unzer Weg” („Nasza droga”), „Bialistoker Tagblatt” („Gazeta Białostocka”) i inne.

W okresie tym Białystok był też znaczącym żydowskim ośrodkiem religijnym. Działały tu niemal wszystkie istniejące ugrupowania i sekty, tak ortodoksyjne, jak i chasydzkie. Obok dwóch dużych synagog w mieście działało ok. 100 bet midraszów i prywatnych domów modlitwy, niejednokrotnie posiadających własne, obszerne biblioteki. Pod patronatem gminy działała też dwunastoklasowa Talmud-Tora oraz jesziwa, która po I wojnie światowej zyskała znaczącą pozycje[1.2].

15 września 1939 r. miasto zajęli Niemcy, jednakże zaledwie tydzień później, na mocy porozumienia niemiecko-sowieckiego, do Białegostoku wkroczyła Armia Czerwona. 27 września 1939 r. miasto zostało włączone do ZSRR, jako część Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zamknięto wówczas żydowskie firmy, zdelegalizowano żydowskie instytucje polityczne, społeczne i edukacyjne. Wielu żydowskich, jak i polskich „kapitalistów” zostało aresztowanych i zesłanych na Syberię. Jednocześnie w tym samym okresie do Białegostoku zaczęły napływać tysiące żydowskich uciekinierów z innych części kraju, okupowanych przez armię niemiecką. Szacuje się, iż na przełomie 1939 i 1940 r. w mieście znajdować się mogło od ok. 50 do ok. 60 tys. Żydów.

Niemcy ponownie zajęli Białystok 27 czerwca 1941 r. i pozostali tu do 27 lipca 1944 r. Dnia 27 czerwca 1941 r. spacyfikowano i spalono dzielnicę żydowską „Chanajki”, w tym budynek Wielkiej Synagogi, w którym znajdowało się ok. 1–2 tys. osób („Czarny piątek”). Jak podają źródła zginęło wówczas łącznie ok. 5 tys. Żydów. 3 lipca 1941 r., na polach w pobliskich Pietraszach, Niemcy dokonali masowego mordu ok. 300 żydowskich intelektualistów. Podobną egzekucję przeprowadzono w tym samym miejscu 12 lipca – zgładzono wówczas 2–5 tys. mężczyzn („Czarna sobota”).

26 lipca 1941 r. w Białymstoku utworzone zostało getto, w którym uwięziono 40–60 tys. Żydów z miasta i okolicznych miejscowości. Na czele dwunastoosobowego Judenratu stanął początkowo dr Gedalja Rosenmann, jednakże zaledwie po miesiącu powołano nowy Judenrat, któremu przewodził dotychczasowy zastępca G. Rosenmanna – Efraim Barasz. Zamknięte 1 sierpnia 1941 r. getto białostockie, rozciągające się między ulicami: Lipową, Przejazd, Poleską i Sienkiewicza, było otoczone murem z trzema strzeżonymi bramami wjazdowymi. Wschodnią i zachodnią część getta oddzielała od siebie dolina rzeki Białej. Wszyscy mieszkańcy getta w wieku od 15 do 65 lat byli zatrudniani do przymusowej pracy w zarządzanych przez Niemców zakładach. Ok. 2 tys. osób zatrudniał białostocki Judenrat w licznych warsztatach i małych fabrykach działających na terenie getta, produkujących tkaniny oraz broń na potrzeby okupanta. Podobnie jak miało to miejsce w innych ośrodkach, członkowie białostockiego Judenratu wierzyli, że dzięki zaangażowaniu mieszkańców w działalność produkcyjną, możliwe stanie się ocalenie społeczności żydowskiej od zagłady. Poza oficjalną produkcją na rzecz Niemców, przedsiębiorstwa wytwarzały też towary na potrzeby mieszkańców getta. Pierwszy rok istnienia getta był stosunkowo spokojny, pomimo że na jego pozbawionych mienia mieszkańców nałożono wysokie kontrybucje i podatki. W warunkach stałych niedoborów żywności w obrębie getta podjęto uprawę warzyw. Judenrat prowadził też kuchnię dla ubogich, 2 szpitale, 3 apteki, punkt pierwszej pomocy, 2 szkoły oraz sąd. Ponad 200 mężczyzn służyło w działającej w getcie żydowskiej policji.

Na przełomie września i października 1941 r. z białostockiego getta wywieziono ok. 5–6 tys. Żydów do getta w Prużanie (obecnie Białoruś), gdzie zginęli w styczniu 1943 roku. Począwszy od 1942 r., Białystok stał się ważnym ośrodkiem żydowskiego podziemnego ruchu oporu. W sierpniu tego roku członkowie Bundu oraz przedwojennej organizacji młodzieżowej Ha-Szomer ha-Cair utworzyli na terenie getta podziemną organizację ruchu oporu zwaną „Blok A”. Działacz podziemia Mordechaj Tenenbaum (Tamaroff), przysłany do Białegostoku w październiku 1942 r. przez Żydowską Organizację Bojową w Warszawie, utworzył spośród członków kilku przedwojennych młodzieżowych ugrupowań drugą organizację znaną jako „Blok B”. Pod koniec lipca 1943 r. powstała jednolita organizacja prowadząca działalność antyhitlerowską, która podjęła działania na rzecz zorganizowania powstania w getcie białostockim. Komendantem ruchu oporu został Mordechaj Tenenbaum, zaś jego zastępcą Daniel Moszkowicz. Wśród czołowych działaczy wymienić należy takie osoby jak: Zerach Zylberberg, Herszel Rosenthal, Chajka Grossman, Israel Margulies czy Edek Boraks. Pod auspicjami organizacji założono też tajne archiwum ruchu oporu, zorganizowane na wzór warszawskiego Archiwum Ringelbluma, działające do kwietnia 1943 roku. Zbierano dzienniki, dokumenty Judenratu i administracji niemieckiej, a także inne materiały. Wiosną 1943 r. archiwum zostało ukryte po „stronie aryjskiej”, a po wojnie – odnalezione. Większość pochodzących z niego materiałów znajduje się obecnie w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie. W pierwszym okresie swego istnienia ruch oporu w białostockim getcie był wspierany m.in. przez przewodniczącego Judenratu, Efraima Barasza, który przekazywał rebeliantom środki finansowe, a także informacje oraz kopie tajnych dokumentów niemieckich. Aż do stycznia 1943 r., białostocki ruch oporu pozostawał w ścisłym kontakcie z Żydowską Organizacją Bojową w Warszawie, z członkami wileńskiego ruchu oporu, a także z wieloma komórkami działającymi w innych gettach oraz z działającymi w okolicznych lasach oddziałami partyzanckimi. Żydowski ruch oporu w Białymstoku otrzymał też wsparcie i pomoc w formie uzbrojenia, map i środków medycznych, a także informacji wywiadowczych, od niemieckich organizacji antyfaszystowskich.

Likwidacja getta rozpoczęła się w lutym 1943 roku. W dniach 5–12 lutego 1943 r., przeprowadzono pierwszą „akcję”, w czasie której na miejscu zastrzelono ok. 1–2 tys. osób, zaś ok. 10 tys. wywieziono z Dworca Fabrycznego (Poleskiego) do obozu zagłady w Treblince. 13 marca 1943 r. do getta białostockiego wysiedlono 1148 osób z likwidowanego getta w Grodnie. W czasie trwania akcji likwidacyjnej członkowie ruchu oporu rozpoczęli gorączkowe przygotowania do podjęcia – w przypadku kolejnych deportacji – oporu zbrojnego.

W nocy 15 na 16 sierpnia 1943 r. getto zostało otoczone przez niemieckich żołnierzy i oddziały SS, wspierane przez oddziały ukraińskie. 16 sierpnia, na wieść o zarządzeniu natychmiastowej deportacji 30 tys. osób z białostockiego getta, ruch oporu wezwał do rozpoczęcia powstania. Głównym celem walki było przerwanie niemieckiej linii obrony, co umożliwiłoby ucieczkę jak największej liczby osób z getta do okolicznych lasów. Niewielka grupa – ok. 300–500 powstańców, uzbrojonych głównie w pistolety i granaty domowej produkcji, pod wodzą Mordechaja Tenenbauma i Daniela Moszkowicza, przez 5 dni walczyła z ok. 3 tys. niemieckich żołnierzy, czołgami, samochodami opancerzonymi i samolotami. W czasie walk poległo wielu bojowników, a przywódcy powstania Tenenbaum i Moszkowicz, widząc, że bunt został stłumiony, popełnili samobójstwo. Ok. 150 bojownikom udało się zbiec do Puszczy Knyszyńskiej, gdzie dołączyli do działających tam grup partyzanckich. Wkrótce utworzyli żydowską grupę partyzancką „Kadima”, która z kolei została pod koniec 1943 r. wchłonięta przez prosowiecki ruch partyzancki. Powstanie w getcie białostockim jest dziś uznawane przez historyków za drugi co do wielkości i wagi zryw ludności żydowskiej, skierowany przeciwko Niemcom.

Po stłumieniu powstania, w dniach 18–20 sierpnia 1943 r., miały miejsce kolejne deportacje. Żydzi zdolni do pracy byli wysyłani do obozów pracy, m.in. w Poniatowej w dystrykcie lubelskim. Ok. 12 tys. osób z białostockiego getta zostało też wówczas wysłanych do obozu zagłady w Treblince (10 transportów) oraz do Auschwitz (2 transporty). Ok. 1200 żydowskich dzieci z Białegostoku zostało wysłanych do getta w Terezinie (Theresienstadt) w Czechach, gdzie przebywały ok. 6 tygodni. W tym czasie Niemcy podjęli negocjacje dotyczące możliwości wymiany dzieci żydowskich na obywateli niemieckich więzionych przez Anglików. Gdy rozmowy zakończyły się niepowodzeniem, 5 października 1943 r. 1196 dzieci oraz 53 opiekunów przewieziono do obozu Auschwitz, gdzie 2 dni później wszyscy zginęli w komorach gazowych.

W wyniku przeprowadzonej akcji, w białostockim getcie pozostało zaledwie 1– 2 tys. osób. Zostały one umieszczone w tzw. małym getcie i zatrudnione przy wykonywaniu prac porządkowych. Małe getto zostało zlikwidowane 8 września 1943 r., a jego mieszkańcy zostali wysłani do obozu pracy w Poniatowej oraz do obozów zagłady w Bełżcu, Auschwitz, a także do obozu koncentracyjnego na Majdanku. Część z nich zginęła 3 listopada 1943 r. w czasie akcji „Erntefest” („Dożynki”), kiedy to Niemcy zamordowali ok. 42 tys. Żydów. Szacuje się, że spośród ok. 50–60 tys. mieszkańców getta wojnę przetrwało 260 osób, głównie w obozach i w oddziałach partyzanckich, a także w ukryciu po „stronie aryjskiej”.

Po zakończeniu wojny do Białegostoku wróciło ok. 1085 Żydów miasta i okolic. Główną synagogą odrodzonej gminy stała się zachowana Bóżnica Cytronów (Cytron Bet Midrasz), a w dawnym budynku Piaskower Bet Midrasz ulokowano w 1950 r. siedzibę Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów. 16 sierpnia 1945 r., w drugą rocznicę likwidacji getta, dzięki inicjatywie ocalonych białostoczan na cmentarzu przy ul. Żabiej wystawiono kamienny obelisk z napisem:

Pamięci 60 000 żydowskich Braci z getta białostockiego zamordowanych przez Niemców – poświęca resztka pozostałych przy życiu Żydów. Naród Izraela żyje.

W 1946 r. wystawiono kolejny pomnik, poświęcony pamięci bojowników getta, zaś dwa lata później, na cmentarzu żydowskim wzniesiono mauzoleum poświęcone pamięci żydowskich partyzantów. Na skutek antysemickiej nagonki, jaka miała miejsce w latach 1967–1968, znaczna część członków białostockiej społeczności wyemigrowała w ciągu kilku następnych lat (do 1972).

Bibliografia:

• Bialystok [online] http://www.bialystoker.org/bialystok.htm [dostęp: 21.03.2014].
• Białystok, [w:] Encyclopaedia Judaica, t. 3, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, Detroit – New York – San Francisco – New Haven – Waterville – London 2007.
• Bialystok, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. Sz. Spector, G. Wigoder, t. 1, New York 2001.
• Dobroński A., Białystok – historia miasta, Białystok 2001.
• Hershberg A.S., Pinkas Bialystok; grunt-materjaln cu der geszichte fun di Jidn in Bialystok biz noch der erszter welt-milchome, t. 1-2, New York 1949–1950.
• Rajzner R., The Last Chapter Of The Community, [w:] Der Bialystoker Jizkor Buch, New York 1982.
• Shmulewitz I., Bialystok – A Historical Survey, [w:] Der Bialystoker Yizkor Buch, New York 1982.
• Sirota M., Torah Institutions And Leaders, [w:] Der Bialystoker Yizkor Buch, New York 1982.
• Sztachelska-Kokoczka A., Bramy miejskie Białegostoku w XVIII w., „Białostocczyzna” 1991, nr 2.
• Sztachelska-Kokoczka A., Kwadrat Rynku jako centrum handlowe Białegostoku w XVIII w., „Białostocczyzna” 1990, nr 3.
• Sztachelska-Kokoczka A., Społeczność żydowska w Białymstoku w XVIII wieku, „Białostocczyzna” 1996, nr 2.
• Sokołowski M., Historia białostockich Żydów 1658–1943 [online] http://www.szlak.uwb.edu.pl/historia.html [dostęp: 21.03.2014].
• Wasilewski T., Kształtowanie się białostockiego ośrodka miejskiego w XVII–XVIII wieku, [w:] Studia i materiały do dziejów Białegostoku, t. 4, Białystok 1985.
• Wiśniewski T., Bóżnice Białostocczyzny, Białystok 1992.
• Wiśniewski T., Cmentarze Żydowskie w Białymstoku, „Studia Podlaskie” 1989, t. 2.
• Wiśniewski T., Ważniejsze białostockie synagogi, „Białostocczyzna” 1986, nr 4.