Pierwsze wzmianki dotyczące obecności Żydów w Lublinie pochodzą z czasów panowania Kazimierza Wielkiego. Według nieudokumentowanych przekazów, władca ten w 1336 r. nadał miejscowej społeczności żydowskiej pierwsze przywileje. Znajdujące swoje potwierdzenie w źródłach historycznych informacje o poszczególnych osobach należących do gminy żydowskiej pochodzą jednak dopiero z drugiej połowy XV wieku. Na podstawie zachowanych materiałów nie można jednoznacznie stwierdzić, gdzie dokładnie zamieszkiwała ówczesna wspólnota żydowska w Lublinie, ani gdzie miała ona swój cmentarz i synagogę.

W 1453 r. król Kazimierz Jagiellończyk nadał Żydom w Lublinie przywilej swobodnego handlu, co dało podstawy do dynamicznego rozwoju społeczności żydowskiej w Lublinie na przełomie XVI–XVII wieku. Przywoływany w źródłach historycznych fakt, iż w 1475 r. osiadł w Lublinie rabin Jakub z Trydentu, może wskazywać, iż w owym czasie istniała tu już dobrze zorganizowana gmina żydowska.

Szeroko udokumentowane osadnictwo żydowskie w Lublinie miało miejsce w XVI w., a dynamiczny rozwój tutejszej gminy podyktowany był względami natury ekonomicznej. Korzystne położenie Lublina na przecięciu wielu szlaków handlowych zachęcało wielu żydowskich kupców do prowadzenia na tym terenie działalności gospodarczej. Aktywność ta doprowadziła wkrótce do konfliktu z chrześcijańskimi mieszkańcami miasta, czego skutkiem było zalecenie królewskie z 1518 r., nakazujące ograniczenie handlu żydowskiego w mieście.

Żydzi osiedlali się na Podzamczu, w północnej i północno-wschodniej części wzgórza zamkowego, gdyż otrzymany przez lubelskich mieszczan od króla w 1535 r. przywilej de non tolerandis Judaeis uniemożliwiał im stałe zamieszkiwanie w obrębie murów miejskich. Ograniczenie to przyniosło się z jednej strony na dynamiczny rozwój dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, przyczyniając się jednocześnie do trwającej aż do 1862 r., separacji żydowskiej części miasta od części chrześcijańskiej.

Lubelska gmina stała się szybko jedną z największych gmin w Polsce. Przywileje królewskie, m.in. przywilej Zygmunta Starego z 1523 r., zrównujący gminę żydowską w prawach z innymi gminami w Polsce, a także przywilej z 1556 r., potwierdzający wewnętrzną autonomię jurysdykcyjną i administracyjną gminy oraz inne unormowania prawne przyczyniały się do rozwoju żydowskiego handlu i rzemiosła, a to wzbogacało kahał, który stał się w tym okresie trzecim, co do znaczenia i zasobności w Królestwie Polskim, po kahale krakowskim i lwowskim.

Wiek XVI to okres prosperity i dynamicznego rozwoju lubelskiej gminy, liczącej ok. 1550 r. 840 osób. W 1518 r. w mieście założona została znana w całej Europie jesziwa. Jej twórcą był słynny rabin i uczony Szalom Szachna, syn faktora królewskiego Josko Szachnowicza. Formalne otwarcie budynku jesziwy, wzniesionego na mocy przywileju królewskiego z 1567 r., miało miejsce już po śmierci Szachny. Pierwszym rektorem uczelni został wybitny uczony Salomon Luria, zwany Maharszalem. W późniejszych latach rektorami uczelni byli m.in. Mordechaj Jaffe czy Meir ben Gedalia.

W 1547 r. w Lublinie powstała drukarnia hebrajska, jedna z pierwszych na ziemiach polskich, po Oleśnicy i Krakowie. Największą sławę zyskała jednak drukarnia założona w 1578 r. przez Kalonimusa Joffe, w której wydano na wysokim poziomie edytorskim setki dzieł hebrajskiej literatury religijnej.

W 1567 r. gmina uzyskała przywilej królewski na budowę synagogi murowanej. Wzniesiona po północnej stronie wzgórza zamkowego przy ulicy Jatecznej, została nazwana Maharszal-szul – na cześć pierwszego rektora jesziwy, rabbiego Salomona Lurii. Kilka lat później, w tym samym budynku pomieszczono drugą, mniejszą synagogę, noszącą imię rabbiego Majera ben Gedalii, zwanego Maharamem. Z biegiem czasu wokół bożnicy, stanowiącej wówczas centrum życia żydowskiego, powstał cały kompleks synagogalny obejmujący: siedzibę kahału, jesziwę, bet ha-midrasz, mykwę oraz jatki.

W XVI w. znaczna część Podzamcza zalana była jeszcze wodami rzeki Cechówki, jednakże dzielnica żydowska rozrastała się, zajmując osuszane stopniowo bagniste tereny wokół zamku. Domy żydowskie wznoszono wówczas także na pobliskim przedmieściu Kalinowszyzna. Prawdopodobnie w 1568 r. miasto żydowskie uzyskało przywilej de non tolerandis Christianis, zakazujący ludności chrześcijańskiej osiedlania się oraz nabywania domówi i gruntów w obrębie miasta żydowskiego.

Być może już od końca XV w., a z całą pewnością przed połową XVI w. powstał też stary kirkut lubelski. Choć cmentarz wzmiankowany jest w źródłach historycznych dopiero od 1555 r., kiedy to królewski przywilej potwierdził prawo do użytkowania przez Żydów wzgórza Grodzisko na cele grzebalne, należy przyjąć iż nekropolia istniała tu znacznie wcześniej, a dokument był jedynie uprawomocnieniem istniejącego stanu rzeczy.

W latach 1580–1764 w Lublinie zbierał się i obradował ustanowiony przez króla Stefana Batorego tzw. Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot). Powołany jako organ samorządu żydowskiego w Rzeczypospolitej w celu usprawnienia działań na rzecz zbierania podatków królewskich, Waad szybko przekształcił się w jedyną tego rodzaju w Europie autonomiczną instytucję pełniącą funkcje kulturalne, religijne i sądownicze.

Okres dynamicznego rozwoju lubelskiej gminy, której społeczność w 1602 r. stanowiła piątą część mieszkańców miasta, zakończył się ok. połowy XVII wieku. Polityczne, ekonomiczne, demograficzne i społeczne skutki siedemnastowiecznych wojen, które osłabiły pozycję Lublina, dotknęły społeczność żydowską w szczególnym stopniu.

Najtragiczniejszym wydarzeniem było spalenie w 1655 r. żydowskiego miasta przez wojska moskiewsko-kozackie i wymordowanie ok. 2 tys. lub nawet – jak podaje Majer Bałaban – 2,7 tys. osób spośród jego mieszkańców. Zniszczeniu uległ wówczas kompleks synagogalny przy ul. Jatecznej, a także większość domów mieszkalnych. Dzieła zniszczenia dopełnił najazd wojsk szwedzkich w 1656 r. Po tym wydarzeniu zdziesiątkowana ludność żydowska zaczęła osiedlać się na Starym Mieście, skąd w późniejszym okresie została usunięta z powrotem na Podzamcze. W Lublinie zaprzestano zwoływać posiedzenia Waadu, a wielkie lubelskie jarmarki przeniesiono do Łęcznej.

Odbudowie gminy nie sprzyjały niechętnie innowiercom czasy kontrreformacji oraz restrykcje ekonomiczne władz miejskich, mające zapobiegać nadmiernemu rozwojowi żydowskiego handlu. Pomimo, iż w 1703 r. August II za wierność dochowaną przez Lublin w czasie walk z Karolem XII, potwierdził wcześniejsze przywileje Żydów, gmina lubelska w pełni odrodziła się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Społeczność żydowska w Lublinie liczyła wówczas prawie 2,5 tys. osób mieszkających nie tylko w dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, ale też na pobliskiej Kalinowszczyźnie oraz w dwóch odrębnych podmiejskich osadach – na Piaskach i na Wieniawie, założonej około 1400 r., a włączonej do Lublina w roku 1916.

W 1759 r. w Lublinie przebywał samozwańczy mesjasz Jakub Frank, zaś głoszone przezeń nauki, odwołujące się zarówno do judaizmu, jak i do chrześcijaństwa oraz kabały, spotykały się ze zdecydowanym potępieniem ze strony ortodoksyjnej społeczności żydowskiej. Pomimo, iż frankizm nie zyskał większego znaczenia jako nurt judaizmu, część jego zwolenników przyjęła chrzest i asymilowała się do kultury polskiej. Z grupy tej wywodziło się wiele późniejszych czołowych postaci lokalnego życia społeczno-kulturalnego, m.in. Jan Czyński, założyciel pierwszej lubelskiej gazety – „Kuriera Lubelskiego” (1830), czy słynni muzycy – bracia Wieniawscy.

Na przełomie XVIII i XIX w. Lubelszczyzna stała się ważnym ośrodkiem chasydyzmu, rozwijającego się na Ukrainie w oparciu o nauki Izraela Ben Eliezera, zwanego Baal Szem Tow. Pod koniec XVIII w., za sprawą cadyka Jakuba Icchaka Horowitza, zwanego Widzącym z Lublina, miasto stało się jednym z najważniejszych ośrodków chasydyzmu w kraju. Horowitz, charyzmatyczny uczeń Elimelecha z Leżajska, przybywszy do Lublina prawdopodobnie w latach 80. XVIII w., spotkał się z wyraźnie negatywnym przyjęciem ze strony lubelskich rabinów. Osiedlił się więc w podlubelskiej miejscowości Wieniawa, zamieszkiwanej przez niewielką społeczność żydowską. Wkrótce jednak, zyskawszy zwolenników wśród lubelskich Żydów, przeniósł się do centrum Podzamcza – na ul. Szeroką 28. Tu właśnie założył pierwszy w Lublinie chasydzki dom modlitwy, gdzie nauczał. Przez chasydów uważany był za „Anioła Bożego” i cudotwórcę, a przez ortodoksyjnych rabinów – za heretyka. Był tak popularny, że pomimo trudności z przekraczaniem granic zaborów, zjeżdżały do niego tysiące chasydów z całej południowo-wschodniej części kraju.

Horowitz zmarł tragicznie w 1815 r., wypadając ze swego mieszkania przez okno. Podczas gdy jego zwolennicy twierdzili, że został on ukarany za „zbyt natarczywe domaganie się od Nieba nadejścia Mesjasza”, przeciwnicy uważali, że wypadek wydarzył się, gdy cadyk był w stanie upojenia alkoholowego. Na jego grób do dziś pielgrzymują Żydzi z całego świata. Kładą na mogile cadyka kwitlech – małe kartki z prośbami o wstawiennictwo świętego u Boga.

Na początku XIX w. Żydzi stanowili już niemal połowę ludności miasta, a sam Lublin pozostawał – aż do połowy wieku – największym po Warszawie skupiskiem ludności żydowskiej w Królestwie Polskim. W 1864 r. społeczność żydowska w Lublinie liczyła 12 922 osoby, stanowiąc niemal 60% obywateli Lublina.

Do 1862 r. obowiązywały przywileje wydane przez Augusta II (w 1720) i Stanisława Augusta (w 1780), zgodnie z którymi Żydzi mogli mieszkać tylko na Podzamczu, za Bramą Grodzką. Po 1862 r., na mocy reform przeprowadzonych przez Aleksandra Wielopolskiego, Żydzi otrzymali równe prawa ze wszystkimi innymi obywatelami. Dopiero od tej chwili mogli osiedlać się na terenie chrześcijańskiego wzgórza staromiejskiego i reprezentacyjnego Krakowskiego Przedmieścia. Ludność żydowska stopniowo wypierała chrześcijańskich mieszkańców ze Starego Miasta, zasiedlając jednocześnie tereny wzdłuż ul. Lubartowskiej oraz przejmując stopniowo większość przedsiębiorstw zajmujących się handlem i rzemiosłem. W drugiej połowie XIX w. najbogatsi i najsilniej zasymilowani spośród Żydów lubelskich posiadali już okazałe kamienice, browary, młyny, garbarnie, fabryki tytoniu oraz liczne sklepy na terenie całego miasta. Jednakże większość żydowskich lublinian, współtworząca ubogą społeczność, tradycyjnie religijną, słabo wykształconą i niemal całkowicie odizolowaną od kultury polskiej, pozostała w obrębie dawnej dzielnicy żydowskiej.

W drugiej połowie XIX w. Żydzi lubelscy posiadali własne szkoły, prasę, towarzystwa społeczne, kluby sportowe. W 1886 r. przy ul. Lubartowskiej 81 wybudowano szpital żydowski. Dalsze ożywienie życia społecznego nastąpiło jednak dopiero po 1915 r., kiedy Lublin znalazł się pod okupacją austrowęgierską, a nowe władze podjęły liberalną politykę wobec Żydów.

W 1916 r. w mieście działało już 15 prywatnych szkół żydowskich, w tym 3 gimnazja, założono pierwszą gazetę żydowską – wydawany w języku polskim miesięcznik „Myśl Żydowska”, pojawił się pierwszy żydowski teatr amatorski oraz pierwsza żydowska biblioteka publiczna działająca przy gminie wyznaniowej. Żydzi zasiedli też w ławach rady miejskiej.

W okresie międzywojennym Lublin był ważnym ośrodkiem żydowskiego życia społecznego, kulturalnego i oświatowego. W 1926 r. funkcjonowała tu sieć nowoczesnych szkół żydowskich, a w 1930 r. rabin Meir Szapiro założył wyższą uczelnię talmudyczną – Jesziwę Mędrców Lublina. W mieście działały też drukarnie żydowskie, wychodziły trzy dzienniki, m.in. wydawany w języku jidysz „Lubliner Tugblat” oraz bundowski tygodnik „Lubliner Sztyme”. W budynku kina „Panteon” działał teatr żydowski, na scenie którego występowała m.in. Ida Kamińska, Jonas Turkow czy Dina Halpern. W okresie dwudziestolecia istniało tu 9 żydowskich partii politycznych: Aguda, Fołks-Partaj, Bund, Organizacja Ogólnych Syjonistów, Mizrachi, Organizacja Syjonistów – Rewizjonistów, Poalej Syjon – Lewica, Poalej Syjon – Prawica oraz Syjonistyczna Partia Pracy Hitachdut, z których większość prowadziła nie tylko ożywioną działalność polityczną, ale też społeczną i kulturalną. W mieście działały też liczne żydowskie organizacje sportowe oraz związki zawodowe.

W 1931 r. w Lublinie żyło 38 937 Żydów, stanowili oni 34,6% ogółu mieszkańców.W drugiej połowie lat 30. XX w., wśród młodego pokolenia Żydów lubelskich coraz wyraźniej zaczęły uwidaczniać się trendy zmierzające ku sekularyzacji oraz językowej i obyczajowej asymilacji do kultury polskiej. Tendencje te były jednak wyraźnie hamowane przez nasilające się w tym okresie prądy antysemickie części społeczeństwa polskiego, przejawiające się m.in. poprzez inicjowane przez Stronnictwo Narodowe w 1936 r. działania na rzecz bojkotu żydowskiego handlu.

W 1939 r., w przededniu wybuchu wojny, żydowska społeczność Lublina liczyła 42 830 osób, stanowiąc 31% spośród 122 019 mieszkańców, gmina żydowska w Lublinie była właścicielem 4 nieruchomości[1.1]: ul. Rynek 8; ul. Szeroka 29; ul. Szeroka 44; ul. Krawiecka 41. W mieście działało ponad 100 domów modlitwy, z których większość mieściła się w kamienicach i oficynach, a tylko nieliczne – w osobnych budynkach. W budynku wielkiej synagogi na ulicy Jatecznej miały swoją siedzibę: synagoga Maharszala, synagoga Maharama oraz mała bóżniczka Szywe Kryjem. Przy południowym stoku wzgórza zamkowego znajdowała się synagoga Saula Wahla. Większość spośród pozostałych lubelskich domów modlitwy mieściła się przy ulicach Lubartowskiej, Szerokiej, Grodzkiej, Kowalskiej, Zamkowej, Ruskiej i Nadstawnej. Własną synagogę miała też Jesziwa Mędrców Lublina i Szpital Żydowski przy Lubartowskiej. Pod nadzorem gminy znajdowały się dwie mykwy, szpital, sierociniec, dom starców, bractwo pogrzebowe i dwie biblioteki. Gmina dofinansowywała działalność towarzystw i stowarzyszeń dobroczynnych (m.in.: TOZ, Bikur Cholim, Jaf, Koło Kobiet, Hachnasat Orchim) oraz wspierała też szkoły i instytucje edukacyjne (dwie Talmud-Tory, religijną szkołę dla dziewcząt Bejs Jaakow, szkoły sieci Tarbut i Ceirej Emunej Jisroel, kursy wieczorowe dla robotników, szkołę rzemieślniczą, a także jesziwę.

W latach drugiej wojny światowej Lublin stał się siedzibą władz okupacyjnych całego dystryktu, a silny garnizon policyjny i wojskowy realizował niemiecką politykę eksterminacji ludności żydowskiej. Wkrótce po wkroczeniu do miasta wojsk niemieckich, rozpoczęły się prześladowania.

Już w listopadzie 1939 r. Żydów zamieszkujących w centrum miasta przesiedlono na teren dawnej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Wprowadzono obowiązek noszenia opasek z Gwiazdą Dawida, nakaz przymusowej pracy, zakazano Żydom korzystania ze środków komunikacji miejskiej oraz lokali użyteczności publicznej, zablokowano żydowskie konta bankowe, zakazano praktyk religijnych, zamknięto Żydom dostęp do instytucji edukacyjnych, nałożono wysokie kontrybucje pieniężne i przejęto żydowskie przedsiębiorstwa. W styczniu 1940 r. utworzono w Lublinie 24-osobowy Judenrat, na czele którego stanął Henryk Bekker. Inną ważną postacią lubelskiego Judenratu był dr Marek Alten.

Począwszy od grudnia 1939 r., niemal 29 tys. lubelskich Żydów uznanych za zdolnych do pracy, zatrudniono w działających na rzecz okupanta fabrykach, a także w gospodarstwach rolnych. Część z nich brała też udział we wznoszeniu zabudowań obozu pracy przy ul. Lipowej, na terenach, które przed wojną zajmowały boiska Akademickiego Związku Sportowego i gdzie organizowano wystawy rolnicze (obecnie na terenie byłego obozu pracy znajduje się Centrum Handlowo-Rekreacyjne „Lublin Plaza”).

Od początku 1940 r., do obozu przy ul. Lipowej przywożono transporty żydowskich jeńców wojennych z armii polskiej. W lutym 1940 r. dużą grupę spośród nich (ok. 630–880 osób) przepędzono do Białej Podlaskiej – większość z nich zginęła z powodu mrozu lub została zastrzelona po drodze. Od grudnia 1940 r., kiedy obóz stał się filią Niemieckich Zakładów Zaopatrzenia (Deutsche Ausrüstungswerke – DAW), zaczęto tu osadzać jeńców żydowskich przywożonych ze stalagów na terenie Rzeszy. Więziono tu także cywilów – Żydów oraz Polaków ujętych podczas łapanek, w tym rolników, którzy nie wywiązali się z obowiązku kontyngentu. W obozie tym działał dobrze zorganizowany ruch oporu, którego celem było przygotowywanie ucieczek i zbrojnego powstania. Żydowscy więźniowie, którym udało się uciec z obozu, tworzyli w okolicznych lasach obozy partyzanckie (m.in. grupy dowodzone przez Szmuela Jaegera oraz Jehiela Grynszpana. 3 listopada 1943 r. większość spośród Żydów z obozu na Lipowej zginęła w masowej egzekucji na Majdanku.

Na początku marca 1941 r. ok. 10 tys. Żydów z getta lubelskiego zostało przesiedlonych do okolicznych miejscowości, pozostałych zaś, wraz z ok. 5 tys. przebywających w mieście uciekinierów i przesiedleńców z Łodzi, Sieradza, Kalisza i innych ośrodków, zamknięto w getcie, utworzonym na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej na Podzamczu. Obszar getta w marcu 1941 r. wyznaczały ulice: Kowalska, Krawiecka (wzdłuż południowego skrzydła Zamku, obecnie nie istnieje), Sienna, Kalinowszczyzna, Franciszkańska (obecnie Podzamcze), Unicka i Lubartowska. Aż do samego końca swojego istnienia, lubelskie getto nie zostało całkowicie zamknięte, a pewna grupa Żydów mieszkała stale poza jego obrębem.

Na skutek skupienia na małej powierzchni społeczności liczącej prawie 40 tys. osób, panowały tam bardzo złe warunki sanitarne, co przyczyniało się do wybuchu szeregu epidemii. W połączeniu z wyniszczającą pracą i głodem, dziesiątkowały one mieszkańców lubelskiego getta.

W nocy z 16 na 17 marca 1942 r. Niemcy przystąpili do likwidacji getta. Data ta uznawana jest za początek akcji „Reinhardt”, mającej na celu masową, systematyczną zagładę ludności żydowskiej w Generalnym Gubernatorstwie. Wstępnej selekcji dokonywano na placu przed budynkiem, w którym mieściła się siedziba Judenratu (ul. Grodzka 11). Wielka synagoga Maharszala została zamieniona w punkt zbiorczy dla osób uznanych za niezdolne do pracy i przeznaczonych do wywiezienia. Z ul. Jatecznej wyruszali oni na rampę kolejową przy rzeźni miejskiej na ul. Turystycznej, skąd codziennie odjeżdżały do obozu zagłady w Bełżcu transporty liczące ok. 1400 osób każdy. W ciągu trwającej miesiąc „akcji” wywieziono tam i zamordowano około 26–30 tys. Żydów lubelskich, zaś ok. 1,5 tys. osób – głównie starców, inwalidów oraz ok. 80–100 dzieci z ochronki przy ul. Grodzkiej 11 wywieziono na łąki w dzielnicy Majdan Tatarski i zastrzelono. Pozostałych przy życiu Żydów (w sumie około 7 tys. osób), przeniesiono do nowego getta na Majdanie Tatarskim, znajdującego się w pobliżu utworzonego jesienią 1941 r., obozu koncentracyjnego „Majdanek”.

W momencie wysiedlenia ludności z dzielnicy żydowskiej na Podzamczu, niemieccy okupanci rozpoczęli systematyczne jej wyburzanie. W 1942 r. Niemcy wysadzili słynną synagogę Maharszala, a jej ruiny zostały rozebrane po wojnie – na początku lat 60. XX wieku. Przestały też istnieć trzy lubelskie cmentarze żydowskie: stary, nowy oraz cmentarz na Wieniawie. Przetrwały jedynie obiekty znajdujące się poza centrum danego żydowskiego miasta, tj. bożnica Chewra Nosim, szpital żydowski i budynek Jesziwy Mędrców Lublina, znajdujące się przy ul. Lubartowskiej, a także tzw. Dom Pereca na Czwartku.

Likwidacja getta na Majdanie Tatarskim zakończyła się 9 listopada 1942 r., kiedy to pozostałe przy życiu około 3 tys. Żydów przeniesiono do obozu na Majdanku. Po wstępnej selekcji wszystkie osoby niezdolne do pracy, tj. głównie osoby starsze oraz dzieci wysłano do komór gazowych. Ostatni Żydzi lubelscy, o ile nie przetrwali w kryjówkach, zginęli rok później – 3 listopada 1943 r. podczas Aktion Erntefest (niem. „Akcja Dożynki”), kiedy na terenie obozu na Majdanku, w pobliżu krematorium, Niemcy rozstrzelali jednorazowo około 18,4 tys. Żydów z Majdanka i obozów pracy działających na terenie Lublina. Podobne „akcje” przeprowadzono 3 i 4 listopada w obozach pracy w Poniatowej i Trawnikach. Ogółem zginęło wówczas około 40 tys. Żydów. Pewna grupa Żydów lubelskich – więźniów lubelskiego Zamku została zamordowana tuż przed zajęciem miasta przez Armię Radziecką, w lipcu 1944 roku.

Według orientacyjnych danych, spośród liczącej ok. 40 tys. osób przedwojennej społeczności żydowskiej w Lublinie, wojnę przetrwało jedynie ok. 1,2 tys. osób. Na początku sierpnia 1944 r. w kontrolowanym już przez Sowietów Lublinie mieszkało ok. 300 Żydów, wśród których zaledwie 15 było przedwojennymi lublinianami. Do końca roku liczba ta wzrosła do 3 tys. osób, by w pierwszych miesiącach 1945 roku, po zajęciu Warszawy, Łodzi i Krakowa, spaść do około 2,5 tys.

8 sierpnia 1944 r. powstała w Lublinie pierwsza organizacja zrzeszająca mieszkających w mieście Żydów – Samodzielny Referat Dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej. 10 sierpnia tego samego roku powołano Komitet Pomocy Żydom, przemianowany wkrótce na Komitet Żydowski w Lublinie. Kilka miesięcy późnej – w listopadzie 1944 r. utworzono w Lublinie Centralny Komitet Żydów w Polsce, a Lublin stał się nieoficjalną „stolicą” polskich Żydów. W mieście odrodziły się żydowskie partie polityczne oraz instytucje społeczno-kulturalne, zaczęły wychodzić gazety i czasopisma żydowskie, odrodziło się szkolnictwo i życie religijne.

W latach 1944–1946 dochodziło do napaści na Żydów przebywających w Lublinie. Niejednokrotnie takie napady kończyły się śmiercią zaatakowanego Żyda. Ofiarą takich zajść w Lublinie stał się Chaim Hirszman, zabity przez „eneszetowców” w swoim domu 19 marca 1946 roku.

Jednakże już w pierwszej połowie 1945 r. większość instytucji przeniosła swoje siedziby do wyzwolonej Łodzi i Warszawy, a żydowskie środowisko w Lublinie stopniowo zaczęło się zmniejszać. Po pogromie kieleckim z miasta wyemigrowało ok. 1,3 tys. osób, a liczba mieszkających w Lublinie Żydów zmalała do około 1 tys. W latach 50. XX w. w Lublinie mieszkało kilkuset Żydów, spośród których większość opuściła miasto po wydarzeniach marca 1968 roku. Wśród kilkudziesięciu Żydów, którzy mieszkają dziś w Lublinie, nikt nie jest potomkiem osób należących do przedwojennej gminy.

Po zakończeniu wojny, pozostałości dzielnicy żydowskiej wyburzono, a jeszcze przed 1954 r. zrealizowano nowy projekt zagospodarowania terenu, operujący w dużym stopniu pustymi, otwartymi przestrzeniami. W miejscu ulicy Szerokiej, u zachodniego stoku wzgórza zamkowego, utworzono Plac Zebrań Ludowych. W części północnej, po drugiej stronie jezdni, która przecięła teren dawnej dzielnicy żydowskiej, stworzono dworzec autobusowy, zaś przy południowym i wschodnim stoku wzgórza, w miejscu wcześniejszej ulicy Krawieckiej, powstały tereny zielone, przez które w późniejszym okresie przeprowadzono szeroką jezdnię.

Nota bibliograficzna

• Bałaban M., Żydowskie miasto w Lublinie, Lublin 1991.
• Lublin, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During Holocaust, vol. 2, red. S. Spector, Jerusalem – New York 2001.
• Radzik T., Żyli z nami, [w:] Lublin w dziejach i kulturze Polski, Lublin 1997.
• Zieliński K., W cieniu synagogi. Obraz życia kulturalnego społeczności żydowskiej Lublina w latach okupacji austro-węgierskiej, Lublin 1998.
• Zieliński K., Żydzi Lubelszczyzny 1914–1918, Lublin 1999.
• Kuwałek R., Wysok W., Lublin – Jerozolima Królestwa Polskiego, Lublin 2001.
• Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, t. 1–2, Lublin 1998.
• Żydzi w Lublinie – Żydzi we Lwowie. Miejsca – Pamięć – Współczesność, Lublin 2006.
• Żydzi Lubelscy. Materiały z sesji poświęconej Żydom lubelskim (Lublin, 14–16 grudnia 1994 r.), Lublin 1996.