Cmentarz żydowski w Opolu znajduje się pomiędzy obecnymi ulicami Józefa Walecki i Graniczną, przed 1945 rokiem noszącymi nazwy Oppelnerstrasse i Fabrikstrasse. Zajmuje działkę przypisaną do ul. Granicznej, noszącą nr 34/1. Przed jego założeniem opolscy Żydzi grzebali swoich zmarłych w Białej i Dobrodzieniu.

Zgodę magistratu na utworzenie własnego cmentarza miejscowa gmina żydowska otrzymała 3 lipca 1816 roku. 24 grudnia tego samego roku władze wspólnoty zaproponowały, aby wykorzystać grunt o powierzchni około 1200 metrów kwadratowych, należący do rolnika Josefa Kurpiersa, znajdujący się w obrębie ówczesnej Nowej Wsi Królewskiej, położony na południowy wschód od centrum miasta. Władze miejskie zaakceptowały wskazaną lokalizację i pismem z dnia 16 lutego 1817 roku wyraziły zgodę na zakup gruntu, za który gmina żydowska zapłaciła 600 talarów.

Pierwszą pochowaną osobą na nowo powstałym cmentarzu była dziewięciomiesięczna Jette Sachs, zmarła 8 kwietnia 1817 roku, natomiast pierwszą dorosłą, a siódmą z kolei, był nauczyciel i rzezak Gumpel Posner, zmarły 29 października 1821 roku w wieku 55 lat (nagrobek zachował się do dzisiaj).

W związku z zapełnieniem cmentarza, na mocy umowy z 21 marca 1866 roku gmina żydowska zakupiła od rolnika B. Dudy część jego pola o powierzchni 0,44 ha, z której mniej więcej połowę od razu włączono w obręb cmentarza, pozostałą część zostawiając jako rezerwę, której użytkowanie rozpoczęto dopiero w 1903 roku. Dzięki temu ostateczna powierzchnia cmentarza osiągnęła około 5550 metrów kwadratowych (0,555 ha). 

W 1877 roku powstały zabudowania cmentarne: dom przedpogrzebowy z siedzibą bractwa pogrzebowego, położony tuż przy wejściu na cmentarz oraz w południowo-wschodniej części, na terenie ówczesnej rezerwy, budynek mieszczący mieszkanie dozorcy-ogrodnika i pomieszczenia gospodarcze.

W 1930 roku rozpoczęto prace związane z przebudową ogrodzenia, które zrealizowano jedynie w części północnej, gdzie zmieniono betonowe ogrodzenie na ozdobny mur z piaskowca. Dalsze prace nie doszły do skutku ze względów finansowych.

Na opolskim cmentarzu spoczęło łącznie ponad 1000 osób. Poza mieszkańcami Opola, wieczny spoczynek znajdowali tu też Żydzi zamieszkali w Prószkowie, a także wielu okolicznych wsiach i koloniach, wchodzących w skład opolskiej gminy wyznaniowej: Borku, Brzeziach, Czarnowąsach, Świerklach i Wróblinie – dzisiaj w graniach Opola, Antoniowie, Bierdzanach, Biestrzynniku, Budzieszowicach, Chrząstowicach, Chróścicach, Chrząszczycach, Dańcu, Dębskiej Kuźni, Dobrzeniu Małym, Dobrzeniu Wielkim, Grodźcu, Jełowej, Kadłubie Turawskim, Kątach Opolskich, Kotorzu Małym, Kotorzu Wielkim, Krasiejowie, Ligocie Turawskiej, Luboszycach, Łubnianach, Masowie, Nakle, Osowcu, Polskiej Nowej Wsi, Raszowej, Schodni, Szczedrzyku, Tarnowie Opolskim, Węgrach, Zawadzie i Zimnicach Wielkich. Regularne pochówki odbywały się do końca 1942 roku. Prawdopodobnie ostatnią pochowaną osobą była Mathilde Emilie Appel z domu Persicaner, zmarła 13 listopada 1942 roku w wieku 89 lat.

4 lipca 1939 roku nekropolia przeszła na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech, które na tym terenie reprezentowało biuro lokalne w Gliwicach i wyznaczony przez nie reprezentant w osobie Harrego Wolffa z Opola. Do lipca 1940 roku nie stwierdzono na niej żadnych uszkodzeń. 10 czerwca 1943 roku cmentarz został zajęty przez gestapo i oddany w zarząd okręgowemu urzędowi skarbowemu. Zapewne w stanie nietkniętym przetrwał do końca II wojny światowej.

W 1946 roku cmentarz został oddany w administrację Kongregacji Wyznania Mojżeszowego we Wrocławiu, która w 1947 roku wyremontowała dom przedpogrzebowy i zatrudniła stróża. Po jego śmierci w 1957 roku pozostawiony bez opieki cmentarz zaczął ulegać stopniowej degradacji, do czego przyczyniło się przede wszystkim działanie ludzi. Z terenu skradziono liczne nagrobki. W 1960 roku odbył się ostatni pochówek. W 1963 roku cmentarz oficjalnie zamknięto.

W 1969 roku wydzielono z cmentarza część terenu z domem przedpogrzebowym, kostnicą i mieszkaniem stróża, które wyburzono. Na ich miejscu wzniesiono nową zabudowę. W latach 1976–1977 wybudowano południową i zachodnią część murowanego ogrodzenia wraz z nową bramą wejściową od strony ulicy Granicznej. W 1989 r. wpisano cmentarz do rejestru zabytków pod nr 223/89, na mocy decyzji z 06.11.1989.

Obecnie stan cmentarza określić można jako dobry. Teren jest regularnie koszony. Zachowało się ok. 800 całych macew oraz ich dużych fragmentów, cokoły pod stele i obudowy grobów, liczne nasypy grobowe bez nagrobków oraz fragmenty ogrodzenia z trzech stron w postaci muru ceglanego. Inwentaryzacja przeprowadzona w latach 1986–1987 potwierdziła 778 zachowanych nagrobków. Nagrobki zostały wykonane z białego marmuru, szarego i czarnego granitu, wapieni i piaskowca. Nagrobki pochodzące z XX w. są wykonane najczęściej z piaskowca albo lastriko. Na płaskich kamiennych tablicach nagrobnych zachowały się typowe zdobienia oraz inskrypcje w językach hebrajskim i niemieckim. Na niektórych można dostrzec pozostałości malowań ozdobnych[1.1].

Cmentarz stanowi swoisty panteon opolskich Żydów. Spoczywają na nim obok siebie rabini, bogaci kupcy, lekarze, aptekarze, adwokaci i słynni przedsiębiorcy. Spośród licznych nagrobków wyróżniał się neobarokowy pomnik Maxa Frielandera (zm. 1897 r.) oraz jego żony Liny, z domu Sachs (zm. 1927 r.). Niestety nagrobek ten został zdewastowany w czerwcu 2005 roku. Do najbardziej znanych osób tutaj pochowanych należy dr Adolf Wiener (1812–1895), rabin, uczony i intelektualista, od 1853 r. aż do śmierci długoletni rabin Opola.

Sławomir Pastuszka 

Bibliografia

• Borkowski M., Spacerkiem po dawnym Opolu, „Gazeta Wyborcza w Opolu” 2001, nr 27.
• Borkowski M., Kirmiel A., Włodarczyk T., Śladami Żydów: Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa 2008, s. 134.
• Łabęcka H., Łabęcki Z., Cmentarz żydowski w Opolu, „Opolski Informator Konserwatorski” 1989, t. 6.
• Łabęcka H., Łabęcki Z., Studium konserwatorskie rozszerzone cmentarza żydowskiego w Opolu, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Opolu, mps.