Cmentarz żydowski w Opatowie znajduje się na terenie Parku Miejskiego, pomiędzy ul. Kopernika, Partyzantów i Krzysztofa Szydłowieckiego. Z punktu widzenia stanu zachowania jako pomnika historii jest to obiekt zniszczony, przetrwały fragmentarycznie (od północy zachowany fragment muru kamiennego, dwa lapidaria), w znacznej części trwale przekształcony – w jego historycznych granicach znajdują się dziś m.in. Park Miejski, Dom Kultury i amfiteatr.

Cmentarz powstał w pierwszej połowie XVI w., wraz z osiedleniem się Żydów w Opatowie, na terenie pagórkowatym, położonym wówczas za miastem. Jego obszar sukcesywnie powiększano, aż do znanego z międzywojnia terenu o powierzchni ponad 3 ha, położonego: od zachodu ulicą Stadionową (dziś Partyzantów), od północy – Kierkucką (dziś Kopernika), od wschodu i południa – polami, a od południowego zachodu – placem targowym (wtedy „zwierzęcym”, który w 1942 r. stał się opatowskim „Umschlagplatzem”[1.1]). Przed Zagładą cmentarz miał kontur zbliżony do litery L, a cały jego teren otoczony był murem z kamienia i cegły.

Główne wejście i dom przedpogrzebowy znajdowały się od ul. Stadionowej (dziś Partyzantów). Na lewo od głównego wejścia stały trzy ohele cadyków. Co ciekawe, nie należeli oni bezpośrednio do dynastii opatowskiej (Apt), tworzonej przez potomków i spadkobierców Abrahama Jehoszuy Heshela z Opatowa (1748–1825), zwanego Apter Rebbe, gdyż ta jeszcze za życia swojego założyciela, który faktycznie pełnił urząd rabina w Opatowie (lata 1800–1808), po 1808 r. przeniosła się do Międzybóża i Zinkowa na Podolu (dlatego też nosi właściwą nazwę Apta-Zinkov-Mezibuz). Były to kolejno ohele:

• Meira ha-Lewiego Rotenberga z Opatowa, zwanego Majer Apter (ok. 1760–1831), rabina Opatowa od 1809 r., od ok. 1815 r. uznawanego za cadyka, zwolennika i wedle niektórych źródeł następcy Widzącego z Lublina; jego syna i następcy Pinkasa (zm. ok. 1837); jego wnuka, syna Pinkasa, Jakuba (zwanego Jaakow Apter);
• Samuela Magida (I połowa XIX w.), ucznia Magida z Kozienic – założyciela dynastii kozienickiej (Kozhnitz);
• Szlomo Epsztaina z Ożarowa (Szlomele Ożarower), z dynastii ożarowskiej (Ozerov)[1.2].

Majer Bałaban podkreślał wartość zabytkową cmentarza w Opatowie. Na tutejszej nekropolii, obok tradycyjnych macew, znajdowały się nagrobki typu sarkofagowego na wzór praski (w Polsce spotykane tylko na krakowskim Remu), a także pomniki o charakterze monumentalnym (jeden z nich stał jeszcze po II wojnie światowej).

Cmentarz funkcjonował przez cały okres okupacji niemieckiej w czasie drugiej wojny światowej. Pochowano na nim około 300 ofiar Zagłady – zmarłych więźniów getta, zastrzelonych w egzekucjach ulicznych, zabitych w drodze ku stacji kolejowej w Jasicach w czasie likwidacji getta, znalezionych w kryjówkach. Na samym cmentarzu także dokonywano egzekucji. Prawdopodobnie ostatnim pochówkiem był pogrzeb Lejba Zylberberga we wrześniu 1945 r., zastrzelonego w Opatowie.

We wczesnym okresie powojennym cmentarz był opuszczony, ale nie zdewastowany. W 1959 r. Katalog zabytków sztuki w Polsce podawał „około tysiąca kamiennych nagrobków od w. XVII”.

W 1956 r. Ministerstwo Gospodarki Komunalnej na wniosek Rady Miejskiej Opatowa wydało zarządzenie o likwidacji nekropolii. Spotkało się to z protestem Centralnej Żydowskiej Komisji Społecznej (1958) i Wigdora Malzynera, byłego mieszkańca Opatowa (1962).

W 1962 r. resort Gospodarki Komunalnej zgodził się na utworzenie na cmentarzu żydowskim parku miejskiego. Zaczęto usuwać macewy i wywozić z terenu nekropolii. Wykorzystywano je do umocnienia dopływu Opatówki – rzeki płynącej od Marcinkowic (szczególnie na odcinku od mostu na ul. Legionów do zakola rzeki na ul. Dorzecznej), do wzmacniania murów cmentarza wojennego przy cmentarzu parafialnym, do budowy murów w mieście. Zabierali je także mieszkańcy, z przeznaczeniem na materiał budowlany na prywatnych posesjach. Ekshumacje w czasie likwidacji miały charakter jedynie symboliczny. Ekshumowano 25 ciał, które ponownie pogrzebano w „3 paczkach” w północnej części cmentarza na wysokości ul. Straconych (obecnie Kopernika 11).

Nowo urządzony park osiągnął powierzchnię 2,5 ha. Wyznaczono alejki, posiano trawę, drzewa, ustawiono ławki i kosze, zainstalowano oświetlenie. Na podkreślenie zasługuje likwidacja starodrzewu na rzecz nasadzeń typowo parkowych: kasztanowców, klonów, topól.

Jeszcze w latach 60. XX w. po lewej stronie od głównego wejścia od ul. Partyzantów wykopano basen przeciwpożarowy (ogrodzony siatką), a za nim plac zabaw z małą karuzelą i huśtawkami. W pierwszej połowie lat 70 XX w. po prawej stronie od wejścia z kolei zaczęto budowę domu kultury. Prace trwały z przerwami aż do lat 80. W tym czasie basen przeciwpożarowy zasypano, a na jego miejscu (i placu zabaw) powstała muszla koncertowa. W 1984–1988 zadaszono ją eternitem, a w latach 2013–2014 przykryto blachą i dobudowano toalety.

W latach 70 XX w. rozebrano mur cmentarny od strony wschodniej (szkoły podstawowej nr 2) i południowej; pozostawiono jedynie część od strony północnej.

W 1984 r. w centralnej części cmentarza – przemianowanego na park – zbudowano przedszkole (tzw. papierowe). Obiekt ten rozebrano w 2004 r. – obecnie stoi w tym miejscu Lapidarium II.

W 1982 r., w 40. rocznicę deportacji opatowskich Żydów do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince, z inicjatywy warszawskiego koła Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Opatowskiej, niedaleko od wejścia od ul. Kopernika postawiono mały pomnik z lastriko, bez napisów, z symbolem gwiazdy Dawida, dla upamiętnienia przeszłości tego miejsca.

W 1989 r. z zebranych i zgromadzonych fragmentów oryginalnych macew utworzono Lapidarium I, ulokowane na niewielkim wzniesieniu w południowo-wschodniej części cmentarza. Była to inicjatywa członków Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Opatowskiej (TPZO) we współpracy z Janem Jagielskim ze Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce oraz z naczelnikiem gminy. Ustawiono 15 płyt w formie przypominającej macewy, z wmontowanymi fragmentami oryginalnych 23 oryginalnych nagrobków. Lapidarium I szybko uległo dewastacji, prawdopodobnie z powodu wad technicznych i zwykłego wandalizmu. W 1997 r. opatowski Urząd Miasta i Gminy dokonał naprawy, zmieniając koncepcję ze stojących steli na leżące; obecnie jest to 9 betonowych podstaw z wmontowanymi 16 oryginalnymi fragmentami macew.

Na podstawie ugody z 2011 r., zawartej pomiędzy Urzędem Miasta a Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie, w zamian za czasowe prawo własności do tego terenu urząd ustawił przy wejściach tablice przypominające o religijnym charakterze tego miejsca (od ul. Kopernika i Partyzantów), a w 2012 r. postawił symboliczną bramę od strony ul. Kopernika. Umieszczono na niej dwie tablice z języku polskim i hebrajskim informujące o historii społeczności żydowskiej w Opatowie.

Od 2001 r. działacze TPZO zdobywali od indywidualnych darczyńców oraz wydobywali z rzeki kolejne macewy i ich fragmenty. W 2022 r. z tych nagrobków utworzono Lapidarium II. Powstało ono w centralnym miejscu cmentarza, na prostokątnym terenie ograniczonym krawężnikami i wysypanym grysem granitowym. Macewy ułożono zgodnie z zasadami tradycji: po jednej stronie kobiece, po drugiej – męskie. Nagrobki zostały zinwentaryzowane przez specjalistów związanych z Bramą Grodzką z Lublina (Monika Tarajko, Andrzej Trzciński, Paweł Sygowski). 23 października 2022 r. Lapidarium II zostało uroczyście odsłonięte przez członków TPZO, przy udziale dużej grupy potomków opatowskich Żydów przybyłych ze Stanów Zjednoczonych, Kanady i Izraela oraz duchownych żydowskich i chrześcijańskich, władz miasta oraz mieszkańców Opatowa. Lapidarium II ma charakter otwarty, aby wciąż odnajdywane macewy mogły wracać na swe właściwe miejsce na cmentarzu.

Cmentarz nie został jako całość wpisany do rejestru zabytków, ale znalazło się w nim lapidarium na mocy decyzji nr 441/A z 22.04.1991 r. (WKZ Tarnobrzeg) oraz A.532 z 22.04.1991 r. (WKZ Świętokrzyski).

Wiele scen z cmentarza z okresu międzywojennego znaleźć można na obrazach opatowianina Mayera Kirshenblatta (m.in. ohele i pielgrzymki w rocznicę śmierci Meira Aptera) oraz na fotografiach w księdze pamięci Opatowa. 

Maria Borzęcka

Bibliografia

• Sefer zikaron le-ir wa-em be-Jisraela aszer ha-jeta we-enena od. Izker buch cum ondenk fun undzer geburts-sztot in Pojln welkhe iz mer niszto, red. Z. Yasheev, Tel Awiwv 1966.
• Bałaban M., Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929.
• Bańcer K., Lapidaria na cmentarzu żydowskim w Opatowie, „Ziemia Opatowska” 2022, nr 37, ss. 20-–28.
• Gromek-Gadkowska A., Historia likwidowania cmentarza żydowskiego w Opatowie, „Ziemia Opatowska” 2001, nr 18, s. 25.
• Gromek-Gadkowska A., Likwidacja cmentarza żydowskiego, „Ziemia Opatowska” 2021, nr 34, ss. 6-–7.
• Jagielski J., Kto ma usłyszeć…, „Fołks-Sztyme” 1988, nr 41.
• Jagielski J., Opatów, czyli „Apt”, „Fołks-Sztyme” 1990, nr 2.
• Kaleta A., Cmentarz żydowski w Opatowie (maszynopis pracy mgr), Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, 1999; w zbiorach: Brama Grodzka Teatr NN w Lublinie.
• „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, t. 3, woj. kieleckie, z. 7: Powiat opatowski, red. J. Łoziński, B. Wolff, Warszawa 1959, s. 51.
• Kirshenblatt M., Kirshenblatt-Gimblett B., They Called Me Mayer July. Painted Memories of a Jewish Childhood in Poland Before the Holocaust, Berkeley 2007.

• Kirshenblatt M., Kirshenblatt-Gimblett B., Nazywali mnie Lipcowy Majer. Żydowskie dzieciństwo w Polsce przed Zagładą. Wspomnienia malowane, Warszawa 2023
• Komeda D., Cmentarz żydowski w Opatowie, karta cmentarna, Tarnobrzeg 1989 (mps w archiwum PSOZ w Tarnobrzegu).
• Meir J., Me’ir ha-Levi Rotenberg of Apt, The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe [online:] https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Meir_ha-Levi_Rotenberg_of_Apt [dostęp: 18.05.2023].
• Myjak J., Przywracanie cmentarza, „Fołks- Sztyme” 1989, nr 11.
• Myjak J., Przywracanie pamięci, „Tygodnik Nadwiślański” 1988, nr 46.