Najstarsze ślady istnienia osadnictwa wczesnośredniowiecznego na terenie Opatowa odnalezione zostały na dzisiejszych północnych przedmieściach miasta i pochodzą z VIII–XI wieku. Prawdopodobnie pierwotnie miejscowość ta była określana mianem Żmigród – od zlokalizowanego we wczesnym średniowieczu na jej wzgórzu lokalnego ośrodka pogańskiego kultu Żmija. Po włączeniu w X w. w skład państwa polskiego Opatów stał się jedną z głównych osad Sandomierszczyzny. Nazwa Opatów odnotowywana jest od 1189 roku[1.1].

Na wzgórzu żmigrodzkim, gdzie zlokalizowane było wczesnośredniowieczne centrum Opatowa, wzniesiono w XI w. najstarszy tutaj kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Natomiast z drugiej strony Łukawy, przepływającej przez Opatów, w XII–XIII w. ukończono budowę kolegiaty p.w. św. Marcina. Według niektórych hipotez wzniesiono ją z myślą o stworzeniu w Opatowie diecezji sandomierskiej lub na potrzeby misji na Rusi.

W 1232 r. Opatów został nadany przez Henryka Brodatego, za zgodą Bolesława Wstydliwego, biskupowi lubuskiemu Wawrzyńcowi. Odtąd aż do początków XVI w. dobra opatowskie stanowiły uposażenie poszczególnych biskupów lubuskich.

Nie odnaleziono osobnego aktu stwierdzającego niezbicie nadanie praw miejskich Opatowowi. Znany jest tylko przywilej Leszka Czarnego z 1282 r. wystawiony dla biskupa lubuskiego, Wilhelma, zezwalający mu w jego posiadłościach sandomierskich i krakowskich budować zamki, zakładać miasta oraz nadawać miastom i wsiom prawo niemieckie, któremu aktowi przypisuje się właśnie znaczenie dokumentu lokacyjnego dla Opatowa[1.2].

W pierwszej połowie XIV w. biskup lubuski Stefan II wykupił od kapituły opatowskiej place i domostwa należące do niej, które zlokalizowane były w południowej części Opatowa, koło kolegiaty. Transakcja ta była przeprowadzona w celu przeniesienia centrum Opatowa z okolic wzgórza żmigrodzkiego i kościoła NMP na wzgórze przy kolegiacie. W ten sposób uformowana osada nazwana została, po raz pierwszy w 1328 r., Opatowem Wielkim. Od tego także czasu Opatów nazywany jest bezspornie miastem – oppidum Magnum Oppathow lub civitas Magna Opatow[1.3].

W okresie przynależności do biskupów lubuskich, Opatów został dotknięty najazdami tatarskimi; szczególnie niszczycielski dla miasta okazał się pobyt Tatarów w 1502 roku. Od XIV w. Opatów stał się miejscem, w którym odbywały się zjazdy szlachty sandomierskiej, a następnie od końca XV w. zbierał się tu sejmik generalny małopolski i województwa sandomierskiego. Natomiast w latach 1467–1472 założono tutaj konwent bernardynów.

W 1514 r. biskup lubuski Teodor sprzedał dobra opatowskie kanclerzowi wielkiemu koronnemu Krzysztofowi Szydłowieckiemu. Odtąd Opatów aż do 1864 r. był szlachecką własnością należąc kolejno do rodów: Tarnowskich, Radziwiłłów, Ostrogskich i Buczackich-Tworowskich, Zasławskich, Wiśniowieckich, Lubomirskich, Sanguszków, ponownie Lubomirskich, Potockich, Rzewuskich, znowu Potockich, Karskich i w końcu Jasińskich.

Największą świetność Opatów osiągnął za Szydłowieckich i Tarnowskich. W 1538 r. szacuje się. że liczył 3–4 tysiące ludności i był największym miastem województwa sandomierskiego, większym nawet od Sandomierza. Za kanclerza Szydłowieckiego miasto zostało otoczone murami, zaopatrzone w wodociągi, a na przedmieściach w pobliżu klasztoru bernardynów prawdopodobnie wybudowano zamek. Od pierwszej połowy XVI w. w Opatowie zaczęli także osiedlać się Żydzi. Dalszy rozwój tego ośrodka zahamował jednak pożar miasta w 1551 roku.

W XVII w. Opatów znacząco ucierpiał w okresie tzw. potopu szwedzkiego. W następnym stuleciu miasto ponosiło duże straty kolejno w wyniku: wielkiej wojny północnej, konfederacji barskiej, rozbiorów Polski, wojny polsko-rosyjskiej z 1792 r. i insurekcji kościuszkowskiej. W związku bowiem z powyższymi wydarzeniami przez miasto często przechodziły różne wojska: polskie, powstańcze, rosyjskie, szwedzkie, siedmiogrodzkie, pruskie, austriackie i saskie, a każde ich pojawienie się, znaczone było grabieżami i gwałtami na ludności opatowskiej.

Po trzecim rozbiorze Polski Opatów wszedł w skład monarchii habsburskiej. Po wojnie z Austrią w 1809 r. został przyłączony do Księstwa Warszawskiego. Po upadku Księstwa znajdował się w obrębie Królestwa Polskiego. Również w tych niespokojnych czasach miasto ucierpiało z powodu obecności wojsk i prowadzonych działań militarnych. W pierwszej połowie XIX w. Opatów poniósł szkody w związku z wojnami napoleońskimi oraz powstaniem listopadowym. Niespokojnie było w mieście również w okresie powstania styczniowego. Do historii przeszła szczególnie bitwa opatowska pomiędzy oddziałami powstańczymi a rosyjskimi z 21 lutego 1864 roku.

Od XIX w. nastąpił powolny spadek znaczenia Opatowa. W XIX–XX w. ciągle był jednak jednym z głównych ośrodków miejskich, pocztowych, administracyjnych, handlowych i religijnych Małopolski. Warto zauważyć, że oprócz Polaków i Żydów, w Opatowie mieszkały także inne grupy etniczne i wyznaniowe. Zwłaszcza w XIX w. pod panował „istny Babel w Opatowie”, ale w różnych okresach byli tutaj odnotowywani również Grecy, Ormianie, Niemcy, Czesi, Rosjanie, Francuzi oraz Romowie.

W czasie II wojny światowej na ziemi opatowskiej aktywnie funkcjonowała partyzantka polska. Warto odnotować, że w marcu 1943 r. oddział „Jędrusiów”, przy współudziale miejscowej partyzantki AK, dokonał udanej akcji odbicia dużej grupy ludzi z więzienia opatowskiego.

Bibliografia

• Faliszewski F., Z historii Opatowa, „Ziemia Opatowska” 1986, nr 1.
• Florek M., Zagadki średniowiecznej historii Opatowa, „Zeszyty Sandomierskie” 2007, nr 15.
• Fudalewski W., Miasto Opatów podług miejscowych źródeł i podań, Warszawa 1895.
• Gałązka W., Kapituła kolegiacka w Opatowie w latach 1562–1983, Sandomierz 1997.
• Gromek-Gadkowska A., Poczet właścicieli dóbr opatowskich, „Ziemia Opatowska” 1993, nr 11.
• Kotarski S., Opatów w latach 1861–1864, Opatów 1935.
• Kubicki R., Dobra opatowskie i ich właściciele w latach 1720–1817, [w:] Szlachta i ziemianie między Wisłą a Pilicą w XVI–XX wieku. Studia z dziejów społeczno-gospodarczych, Kielce 2008, ss. 80–89.
• Kubicki R., Konwent bernardynów w Opatowie w XV–XVIII wieku. Wybrane zagadnienia społeczno-gospodarcze, [w:] W służbie Bogu i społeczeństwu. Zakony na ziemiach polskich w XVI-XIX wieku, Radom 2004.
• Kubicki R., The city of Opatów and Opatów landed estates under Austrian rule (1794–1809), [w:] Die galizische Grenze 1772–1867: Kommunikation oder Isolation?, Wien 2007.
• Kubicki R., Opatów i dobra opatowskie pod panowaniem austriackim (1794–1809), „Czasy Nowożytne” 2009, t. 22, ss. 163–178.
• Kubicki R., Opatów i dobra opatowskie w drugiej połowie XVIII w., t. 1, Kielce 2008.
• Kubicki R., Zarys dziejów kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i klasztoru OO. Bernardynów w Opatowie, Kielce – Opatów 2009.
• Kuczyński J., Wyniki badań archeologicznych nad wczesnośredniowiecznym Opatowem przeprowadzonych przez Muzeum Świętokrzyskie, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego” 1970, t. 6.
• Opatów. Materiały z sesji 700-lecia miasta, red. F. Kiryk, Sandomierz 1985.
• Sławiński P., Parafie prawosławne w Opatowie w latach 1778–1915, Sandomierz 2006.
• Sułowski A., U podnóża Gór Świętokrzyskich. Z dziejów obwodu Opatów ZWZ AK 1939–1945, Warszawa 1987.
• Szymański J., Kanonicy opatowscy w planach polityki ruskiej z przełomu XII i XIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1965, t. 56, z. 3, ss. 388–395.
• Wiślicki J. M., Zarysy ziemi opatowskiej i sandomierskiej pod względem historycznym, statystycznym, rolniczym, fabrycznym i handlowym, Warszawa 1862.
• Zwiejski W. „Jaruga”, Walczyli w Chłopskich Batalionach. Z dziejów podziemnego ruchu ludowego w obwodzie opatowskim (1939–1944), Warszawa 1964.