Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP) – polityczne przedstawicielstwo Żydów w Polsce, powołane w październiku 1944 w celu ich reprezentowania wobec władz państwa oraz koordynowania pomocy i opieki społecznej nad ocalonymi z Zagłady. CKŻP istniał w 1944–50. Po wyzwoleniu Lublina przy Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego utworzono samodzielny Referat do spraw Pomocy Ludności Żydowskiej, którym kierował działacz partii Bund, mjr dr Sz. Herszenhorn, przedwojenny radny miasta Lublina i znany działacz społeczny. Organizował on opiekę nad ujawniającymi się Żydami, którzy wychodzili z kryjówek na terenach wyzwolonych lub przekradali się przez front. Wśród jego podopiecznych była także grupa dzieci ocalonych z obozu zagłady na Majdanku. Z inicjatywy Referatu w lipcu 1944 powstał Komitet Żydowski, którego celem było usprawnienie pomocy, a także organizacja samopomocy. Wraz z ujawnianiem się i legalizacją takich partii jak Bund, Poalej Syjon, Ichud, lubelski Komitet przekształcony został w Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich (październik 1944), a miesiąc później – w Centralny Komitet Żydów w Polsce. Jego skład ustalono został według klucza partyjnego: sześć miejsc dla żydowskich komunistów (tzw. żydowska Frakcja Polskiej Partii Robotniczej, PPR), cztery dla Bundu, cztery dla Ichudu, trzy dla Poalej Syjon-Lewicy i tyleż dla Poalej Syjon-Prawicy, jedno miejsce dla Ha-Szomer ha-Cair. Przewodniczącym został E. Sommerstein z Ichudu, a po jego wyjeździe do Stanów Zjednoczonych w 1946 – A. Berman z Poalej Syjon-Lewicy.

W 1949 funkcję tę pełnił przedstawiciel żydowskiej Frakcji PPR, H. Smolar. Ten sam klucz partyjny obowiązywał w strukturach terenowych (w 1946 działało dziewięć komitetów wojewódzkich i siedem okręgowych). Działalność CKŻP była subsydiowana przez Joint. Obejmowała wszystkie dziedziny odradzającego się życia żydowskiego, powstawały wyspecjalizowane Wydziały: Ewidencyjny (rejestrowanie ocalonych, poszukiwanie rodzin, odtwarzanie dokumentów osobistych), Prawny (pomoc prawna przy rewindykacji majątków, odzyskiwaniu ukrywanych dzieci, dokumentowanie przypadków kolaboracji, kompletowanie zeznań świadków w procesach zbrodniarzy wojennych, a także pomoc prawna dla tych, którzy weszli w konflikt z prawem i opieka nad więźniami), Opieki Społecznej (dystrybucja paczek żywnościowych i ubrań, przydzielanie zapomóg pieniężnych i stypendiów), Zdrowia (współpraca z Towarzystwem Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej), Opieki nad Dzieckiem (gł. organizowanie domów dziecka, burs młodzieżowych i sanatoriów, jak również kolonii letnich i klubów sportowych), Szkolnictwa (zakładanie szkół żydowskich, opracowywanie programów nauczania i podręczników), Kultury i Propagandy (opieka nad stowarzyszeniami twórczymi, teatrami, zespołami amatorskimi, przygotowywanie audycji radiowych w języku jidysz, prowadzenie wydawnictwa i wytwórni filmowej, wydawanie codziennego biuletynu informacyjnego Żydowskiej Agencji Prasowej oraz prasy), Produktywizacji (we współpracy z ORT tworzenie i wyposażanie spółdzielni produkcyjnych oraz prywatnych warsztatów rzemieślniczych, pomoc w znalezieniu pracy), Ziomkostw (koordynacja pomocy od zagranicznych organizacji skupiających ziomków i od osób prywatnych), Emigracyjny (pomoc w legalnej emigracji na Zachód i do Palestyny). W 1945–46 działał także Wydział Repatriacyjny, który kierował akcją przesiedlania Żydów z terenów Związku Radzieckiego. Ponadto utworzono Centralną Żydowską Komisję Historyczną, która zajmowała się ratowaniem resztek spuścizny kulturowej Żydów oraz dokumentowaniem Zagłady (w 1947 została ona przekształcona w Żydowski Instytut Historyczny). Ściśle związane z CKŻP było Towarzystwo Kultury i Sztuki, skupiające działaczy kult. i twórców (oprócz niego działał Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich oraz Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych). W 1948 powołano Komisję Pomocy Polakom.

Opiekowała się ona osobami, które udzielały Żydom pomocy w czasie okupacji niemieckiej (wcześniej zajmowały się tym wydziały Prawny i Opieki Społecznej). Równolegle (i często w opozycji do CKŻP) działały ’ kongregacje religijne, skupiające partie religijne: legalną Mizrachi, niezalegalizowaną Agudas Isroel, w której szeregach znaleźli się syjoniści rewizjoniści. Organizowały one życie religijne, ale także zajmowały się opieką społeczną i religijną oświatą. W 1948–49 żydowscy komuniści zdominowali struktury CKŻP. Wysuwając hasło “rozszerzenia bazy społecznej” doprowadzili do zmiany zasad kompletowania prezydium, eliminując wpływy partii politycznych. Przypuścili atak na syjonistów, oskarżając ich o nacjonalizm. Wbrew woli wielu działaczy doprowadzili do wchłonięcia Bundu przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Na ich wniosek w 1949 władze rozwiązały partie syjonistyczne, upaństwowiły lub zlikwidowały szkoły żydowskie, sanatoria, placówki zdrowia, teatry, spółdzielnie. Kongregacje religijne zostały podporządkowane CKŻP, wyrugowano z nich wpływy partii politycznych a działalność ograniczono do życia religijnego działaczy Jointu, Towarzystwa Ochrony Zdrowia i ORT oskarżono o działalność szpiegowską i wydalono z kraju. Proces likwidacji odrębności organizacyjnej ludności żydowskiej zakończono 29 X 1950, gdy CKŻP połączył się z Żydowskim Towarzystwem Kultury, tworząc Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. W miejsce żydowskiej kongregacji religijnej powołano pozbawiony samodzielności i do 1956 nie odgrywający żadnej roli Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego.

Alina Cała