Bau Józef – (18.06.1920, Kraków – 26.05.2002, Tel Awiw) – grafik, malarz, pisarz, poeta, Ocalony z Zagłady.

Urodził się w Krakowie w rodzinie Abrahama (Adolfa) Bau[1.1]  (ur. 1877 w Siedliskach, zm. 1943 w Płaszowie) i Cyli[1.2] (Cypry, Cecylii) z domu Diamand (ur. 1897 w Stanisławowie, zm. 1945 w Bergen Belsen). Józef był najstarszym z trzech braci. Urodzony w 1923 r. Marceli przeżył Zagładę i wyemigrował do Stanów Zjednoczonych; najmłodszy Ignacy[1.3]urodzony w 1930 r., zginął w krakowskim getcie w 1943 roku. Rodzina Bau zamieszkiwała przy ul. Kremerowskiej 10 w Krakowie. Była zsekularyzowana i zasymilowana – w domu rozmawiało się po polsku. Abraham (Adolf) i Cyla (Cecylia) prowadzili przy ul. Szewskiej 16 sklep z kapeluszami[1.4].

Według relacji córek Józef rozpoczął edukację w szkole św. Barbary. Był jedynym Żydem w swojej klasie. Już od najmłodszych lat przejawiał talent artystyczny: rysował, budował scenografie do przedstawień szkolnych. Jako jedenastolatek otrzymał nagrodę w konkursie poetyckim. Naukę kontynuował w Prywatnym Gimnazjum Koedukacyjnym im. dr. Chaima Hilfsteina przy ul. Brzozowej na krakowskim Kazimierzu. Po maturze, w 1938 r. podjął studia w Państwowym Instytucie Sztuk Plastycznych w Krakowie. Jako specjalizację wybrał poligrafię. W ramach prowadzonych tam zajęć nauczył się szwabachy, co w późniejszych latach okazało się bezcenną umiejętnością.  

W 1940 r. Józef Bau został relegowany z uczelni ze względu na swoje żydowskie pochodzenie. Naukę kontynuował w czasie tajnych zajęć prowadzonych przez prof. Witolda Chomicza do marca 1941 roku.

W tym samym czasie Bau musiał opuścić Kraków ze względu na rozporządzenie Hansa Franka o uczynieniu z Krakowa „miasta wolnego od Żydów”. Ponieważ Józefowi i Marcelemu nie udało się uzyskać zgody na pozostanie w mieście (kenkarty), bracia wyjechali do pobliskiej wsi Olsza, w której przebywali do marca 1941 r., gdy w krakowskim Podgórzu Niemcy zorganizowali getto. Bracia trafili do dzielnicy zamkniętej nielegalnie, dzięki staraniom rodziców. Cała rodzina zamieszkała przy placu Zgody 1.

W getcie Józef Bau podjął pracę jako grafik. Przygotował wypisany szwabachą szyld „Grafika użytkowa”, który umieścił w oknie mieszkania. Niebawem zgłosiła się do niego policja niemiecka ze zleceniami na projekty map i dokumentów. Józef wytwarzał także fałszywe dowody osobiste dla wielu Żydów, często ratując ich życie. Kiedy córki zapytały go po latach, dlaczego nie wykorzystał swych umiejętności na własne potrzeby, odpowiedział: "Żebym mógł dalej pomagać innym...".

Po likwidacji getta krakowskiego w marcu 1943 r. Józef, jego brat Marceli oraz ich rodzice trafili do niemieckiego nazistowskiego obozu w Płaszowie. W obozie dalej wykorzystywał swój talent – pracował jako kreślarz i elektryk. „Po godzinach” rysował antynazistowskie rysunki i pisał wiersze, które ukrywał w swojej torbie.

W płaszowskim obozie Józef Bau poznał swoją przyszłą żonę – Rebekę z Tennenbaumów. Opisał to w książce Czas zbezczeszczenia, zawierającej jego wspomnienia i przemyślenia z okresu II wojny światowej:

„Pewnego razu, kiedy pracowałem w »bałlajtagu«, stałem przed biurem i wykonywałem odbitki słoneczne. Plan ułożony na światłoczułym papierze, zamknięty w dużej ramie, kierowałem ku zachmurzonemu niebu, ale słońce nie spieszyło się, by spojrzeć na niego spomiędzy chmur. Kręciłem się zdenerwowany – nigdy jeszcze nie wyczekiwałem tak słońca jak w owym dniu, nigdy jeszcze słońce nie było dla mnie tak ważne. Nie wiedziałem, jak wytłumaczyć niemieckiemu »bałlajterowi«, który był wielkim specjalistą w mordowaniu, ale w ogóle nie miał pojęcia o budownictwie… jak mu wytłumaczyć, że bez słońca nie można skopiować tych »ważnych« planów. W tym historycznym momencie wyszła z biura urzędniczka w pasiakowej sukni, zatrzymała się naprzeciw ramy wypatrującej promieni ultraczerwonych i zapytała: »Co Pan robi?”. »Proszę pani… « – odpowiedziałem jej – »…czekam na słońce, ale ono nie chce mnie widzieć, może pani łaskawie zajmie jego miejsce?« – tak poznałem moją żonę Rebekę.”[1.5]

Niedługo potem zakochani wzięli w obozie ślub. Ceremonia odbyła się w kobiecej części obozu w Płaszowie, a przewodniczyła jej matka pana młodego. Obrączki państwa młodych wykonane zostały ze srebrnej łyżeczki, którą Józef kupił za „cztery fasunki chleba”[1.6]. Wydarzenia te zainspirowały Stevena Spielberga do umieszczenia podobnej sceny w filmie Lista Schindlera.

Latem 1944 r., gdy rozpoczęła się likwidacja obozu w Płaszowie, Józef Bau znalazł się na liście osób skierowanych do podobozu KL Gross-Rosen w Brünnlitz. Przez ostatnie miesiące wojny był pracownikiem przeniesionej z Krakowa fabryki Oskara Schindlera. Rebeka w tym samym czasie trafiła do obozu Auschwitz.

Po wojnie małżonkowie odnaleźli się w Czechach, w Opawie. Wrócili do Krakowa. 14 lutego 1946 r. wzięli oficjalny ślub, a w kolejnym roku urodziła się ich pierwsza córka – Halina (Hadasa).

W 1946 r. Bau wrócił do nauki w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Krakowie. Po połączeniu tej uczelni z Akademią Sztuk Pięknych studiował między innymi u Tadeusza Kantora.

Po ukończeniu studiów przez Józefa, wrześniu 1950 r. rodzina Bau wyemigrowała do Izraela, gdzie urodziła się druga córka – Clila. Józef zajmował się produkcją filmów animowanych, czołówek do izraelskich filmów. Pisał także książki: Zimne pozdrowienie (1971), Okrągły trójkąt (1976), Czas zbezczeszczenia (1982), Przymierze słów (1987).

Zmarł 26 maja 2002 r. w Tel Awiwie.

Po śmierci ojca, córki dowiedziały się o współpracy Józefa Bau z Mosadem przy przygotowywaniu fałszywych dokumentów dla agentów specjalnych[1.7].

Przy ul. Berdyczewskiego 9 w Tel Awiwie działa muzeum poświęcone Józefowi Bau zorganizowane przez jego córki w oryginalnej pracowni artysty[1.8].

 Piotr Ostrowski

Biogram powstał między innymi na podstawie relacji złożonych przez Hadasę Bau i Clilę Bau – córki Józefa w ramach projektu “Polskie Korzenie w Izraelu”:

Polish Roots in Israel: Hadasa and Zlila Bau about their father Joseph Bau in Kraków

Polish Roots in Israel: Hadasa and Zlila Bau about their mother Rebecca Bau in Kraków

Bibliografia

• Ankiety personalne osób skierowanych do wysiedlenia z Krakowa – Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, sygn. 218/34/9A/8.
• Ankiety personalne osób skierowanych do wysiedlenia z Krakowa – Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, sygn.  218/34/8/27.
• Bau J., Czas zbezczeszczenia. Wspomnienia z czasów drugiej wojny światowej, Kraków 2006.
• Bednarek M., Gawron E., Jeżowski G., Zbroja B., Zimmerer K., Kraków czas okupacji 1939-1945, Kraków 2010.
• Księga adresowa miasta Krakowa i województwa krakowskiego z informatorem m. st. Warszawy, wojew. kieleckiego i śląskiego. Rocznik 1933/1934, [online] https://sbc.org.pl/dlibra/publication/603420/edition/567644/content, [dostęp: 14.02.2023]
• Owoc T. Ludzie z listy Schindlera. Józef Bau, Kraków 2012.
• The Central Database of Shoah Victims' Names, Abraham Adolf Bau, [online] https://yvng.yadvashem.org/nameDetails.html?language=en&itemId=1100667&ind=1, [dostęp: 14.02.2023].
• The Central Database of Shoah Victims' Names, Cila Cipra Bau, [online] https://yvng.yadvashem.org/nameDetails.html?language=en&itemId=1104647&ind=1 [dostęp 14.02.2023].
• USC Shoah Foundation Visual History Archive, Yoseph B’au [online] https://vha.usc.edu/testimony/26879?from=search&mm=seg&fbclid=IwAR0dx4nPpenl8gXuqCMGMCUjZNKJQVZoqAbs3E65YWHs5kRTrZ3LRgFRPOE [dostęp 16.02.2023].