Pierwsze wzmianki źródłowe dotyczące Kielc pochodzą z ok. 1084 r., choć przypuszcza się, że znacznie wcześniej istniała tu osada targowa, położona u stóp grodu obronnego, siedziby kasztelana. Na przełomie XI i XII w. lub na początku XII w. rozległe terytoria na południe od Gór Świętokrzyskich zostały nadane biskupom krakowskim, aż do schyłku XVIII w. najbogatszym hierarchom w Polsce. Mimo niszczycielskich najazdów tatarskich osada rozwijała się pomyślnie, czego zwieńczeniem stało się nadanie Kielcom prawa magdeburskiego w 1364 roku. Jako miasto biskupie, Kielce posiadało przywilej de non tolerandis Judaeis, obowiązujący aż do czasów reform Aleksandra Wielopolskiego w 1862 roku. W XV i XVI w. Kielce przeżywały okres ekonomicznego i demograficznego rozkwitu, wynikającego z intensywnego rozwoju na tych terenach górnictwa rudy żelaza i metali kolorowych.

Miasto stało się ulubionym miejscem pobytu biskupów krakowskich. W drugiej ćwierci XVII w. na polecenie biskupa Jakuba Zadzika powstała wspaniała rezydencja w stylu wazowskiego baroku (dziś siedziba Muzeum Narodowego), zaprojektowana przez włoskiego architekta Giovanniego Trevano. Okres prosperity zakończył się w połowie stulecia. W 1655 r., w czasie „potopu” szwedzkiego, Kielce zostały niemal całkowicie spalone i obłożone wysoką kontrybucją. Miasto zaczęło podnosić się z upadku dopiero na początku XVIII wieku. Powstało wówczas seminarium duchowne i szkoła średnia, znajdująca się od 1735 r. pod patronatem Akademii Krakowskiej. Uruchomiono kopalnię wapienia na Kadzielni oraz dwie cegielnie. Z fundacji biskupa Andrzeja Załuskiego, w Kielcach założono też wówczas pierwszą bezprocentową kasę pożyczkową „Mons Pietatis”.

W lipcu 1789 r. Sejm Czteroletni zdecydował, że wielkie dobra biskupów krakowskich mają zostać przejęte na własność państwa. Już wkrótce jednak Kielce znalazły się w wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej w zaborze austriackim (Galicja Zachodnia), zaś od 1809 r. — w Księstwie Warszawskim (departament krakowski). Za rządów austriackich powstała w 1805 r. po raz pierwszy diecezja kielecka (w 1818 r. przeniesiona do Sandomierza, przywrócona ostatecznie w 1883 r.). Po kongresie wiedeńskim, w 1815 r. Kielce znalazły się w Królestwie Polskim (zabór rosyjski). Za nową granicą pozostał Kraków, co spowodowało ustanowienie stolicy województwa krakowskiego w Kielcach. W 1816 r. Kielce stały się siedzibą Dyrekcji Głównej Górniczej, sprawującej dozór nad rozwojem przemysłu w regionie. W tym samym roku, dzięki staraniom Stanisława Staszica, w dawnym Pałacu Biskupów, otwarto Szkołę Akademiczno-Górniczą, pierwszą wyższą uczelnię techniczną w Polsce.

Po powstaniu listopadowym w miejsce województwa krakowskiego utworzono gubernię, w której władzę sprawował wojskowy naczelnik. W 1844 r., na skutek reformy administracyjnej, gubernia kielecka została zlikwidowana, a Kielce stały się jednym z miast powiatowych w guberni radomskiej. Za wsparcie zrywu narodowego w latach 1863–1864, miasto ukarano szeregiem kontrybucji, wielu mieszkańców zostało pozbawionych majątku i trafiło na Syberię lub do więzień. W listopadzie 1864 r. dokonano kasaty klasztoru Bernardynów na Karczówce, nieco później skonfiskowano też część dóbr, należących do Seminarium Duchownego. Od 1867 r. Kielce odzyskały status stolicy guberni, przebudowany Pałac Biskupów stał się siedzibą rosyjskiego gubernatora.

Na mocy ukazu carskiego, wydanego w 1862 r., prawo do osiedlania się w mieście uzyskali Żydzi. Od tego momentu rozpoczął się okres szybkiego rozwoju społeczności żydowskiej w Kielcach. Począwszy od lat 80. XIX w., pomimo rosyjskiego terroru i prześladowań, następowało stopniowe odradzenie miasta na polu gospodarczym i demograficznym, czemu sprzyjało doprowadzenie w 1885 r. do Kielc linii kolejowej z Radomia i Dąbrowy Górniczej. Coraz liczniej zaczęły powstawać fabryki. W 1904 r. uruchomiono pierwsze telefony, a tuż przed I wojną światową wybudowano elektrownię. W lutym 1905 r. w Kielcach odbył się głośny strajk młodzieży szkolnej, żądającej wprowadzenia nauczania w języku polskim.

Na początku I wojny światowej, w sierpniu 1914 r., do Kielc wkroczyła Kompania Kadrowa Strzelców Józefa Piłsudskiego. We wrześniu odbyło się zaprzysiężenie przez Piłsudskiego I Pułku Legionów Polskich (dzięki czemu Kielce zaczęto nazywać w okresie międzywojennym „miastem Marszałka”). Wkrótce jednak miasto zostało ponownie zajęte przez Rosjan, którzy stacjonowali tu do maja 1915 roku. Po zajęciu Kielc przez wojska austro-węgierskie, nastąpiła liberalizacja życia społecznego i politycznego. W mieście organizowano wówczas liczne manifestacje patriotyczne, powołano tu także propiłsudczykowską Polską Organizację Wojskową, przygotowującą zbrojne wystąpienie przeciwko okupantom. Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 r., Kielce zyskały status stolicy województwa. W mieście zakładano nowe przedsiębiorstwa i fabryki, budowano dzielice mieszkaniowe. W 1926 r. powstała nowa elektrownia, w 1927 r. oddano do użytku sieć kanalizacyjną, a dwa lata później — sieć wodociągową. W latach 1927–1930 poszerzono granice administracyjne Kielc, włączając w obręb miasta okoliczne miejscowości i folwarki. W latach 30. XX w. miasto stało się ważnym punktem na mapie Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Po rozpoczęciu II wojny światowej we wrześniu 1939 r., w wyniku niemieckich bombardowań zniszczone zostały koszary na Bukówce, elektrownia, dworzec kolejowy oraz sieć wodociągowa. Bronione jedynie przez doraźnie zorganizowane grupy polskich żołnierzy, Kielce zostały zajęte przez oddziały niemieckie już 6 września 1939 roku. Po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa, zostały zdegradowane do stolicy powiatu w dystrykcie radomskim. W czasie okupacji, istniejące w Kielcach zakłady przemysłowe pracowały na potrzeby armii niemieckiej. W kwietniu 1941 r. Niemcy utworzyli w Kielcach getto, w którym skupiono ok. 27 tys. Żydów z miasta i okolicznych miejscowości. Około 20  tys. osób — głównie kobiet, starców i dzieci, wywieziono w sierpniu 1942 r. do obozu zagłady w Treblince. Od 1941 r., u podnóża góry Telegraf działał obóz dla żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej, w którym na skutek głodu i epidemii zmarło ponad 11 tys. jeńców. W latach 1942–1943 niemieccy okupanci dokonali licznych egzekucji na ludności polskiej i żydowskiej, m.in. na Stadionie i na kirkucie. Poniosło w nich śmierć kilkanaście tysięcy osób. W sierpniu 1944 r. z Kielc, znajdujących się w strefie przyfrontowej, ewakuowano niemieckich urzędników oraz volksdeutschów. Po niezwykle ciężkich walkach, 15.01.1945 r. miasto zostało zdobyte przez wojska sowieckie. 4 lipca 1946 r. w Kielcach doszło do pogromu Żydów, w wyniku którego zginęło 37 osób narodowości żydowskiej i troje Polaków, a 35 osób zostało rannych.

Po wojnie Kielce pozostały stolicą województwa  (od 1999 r. świętokrzyskiego) oraz ośrodkiem powiatu kieleckiego (z przerwą w latach 1975–1998). Szybkiemu wzrostowi demograficznemu towarzyszył rozwój przemysłu i usług. Miasto stało się także ważnym ośrodkiem naukowym (Uniwersytet Jana Kochanowskiego) i kulturalnym. Liczy ponad 200 tys. mieszkańców.

Bibliografia

• Jerzmanowski J., W starych Kielcach, Łódź 1984.
• Marcinkowski S., Miasta Kielecczyzny, Przemiany społeczno-gospodarcze 1815-1869, Warszawa-Kraków 1980.
• Pazdur J., Dzieje Kielce, t. 1–2, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967–1971.