Haskala (hebr., oświecenie) – ruch oświeceniowy wśród Żydów, który zrodził się w drugiej połowie XVIII w. i trwał do lat 80. XIX wieku. Haskala była częścią oświecenia europejskiego, miała jednak cechy szczególne ze względu na specyficzną sytuację społeczną Żydów. Powstała w Niemczech, stopniowo obejmując Austrię, Wielką Brytanię, Holandię oraz Francję. Za założyciela i głównego przedstawiciela haskali uważa się Mojżesza Mendelssohna, zwanego ojcem haskali. Drugim z inicjatorów tego ruchu był Naftali Herz Wessely (Weisel). Maskilim (zwolennicy haskali) propagowali odrodzenie kulturowe i społeczne Żydów poprzez uczestnictwo w rozwoju nauk świeckich, reformie szkolnictwa, zbliżeniu się do kultury krajów osiedlenia. Konsekwencją tych postulatów dla przedstawicieli haskali była zmiana tradycyjnego stosunku do religii, towarzyszyło temu także powstanie naukowej refleksji nad nią (Wissenschaft des Judentums), osłabienie pozycji i przestrzegania halachy (prawa żydowskiego), podważenie znaczenia studiów talmudycznych, osłabienie wiary w wyjątkowy charakter narodu żydowskiego. Haskala stworzyła ideologiczną i kulturową podstawę dla reformy religijnej i powstania judaizmu reformowanego.
Głoszona idea emancypacji wyrażała się w dążeniu do wyjścia Żydów z izolacji i uzyskania przez nich pełni praw obywatelskich. Realizację jej widziano w częściowej asymilacji społecznej i kulturowej, zarówno w sferze życia codziennego, np. przez zachęcanie do zarzucenia tradycyjnych strojów, jak i w ograniczaniu języka jidysz i zastępowaniu go przez języki miejscowe (Mendelssohn przełożył Biblię hebrajską na niemiecki, a David Friedländer – modlitewnik żydowski). Wielką wagę przykładano do modernizacji edukacji, postulowano objęcie Żydów częściowo świeckim i nowoczesnym nauczaniem. Tradycyjne szkoły żydowskie (cheder, jesziwa) były zastępowane przez nowe (szkoły), które w swoich programach miały nauczanie języków krajów osiedlenia, nauki świeckie (matematykę, geografię, historię, biologię itp.).
Haskala znalazła sprzyjający grunt wśród tych Żydów polskich, którzy już wcześniej zgłębiali nauki świeckie. Niektórzy (jak Salomon Majmon, ur. koło Nieświeża, 1754–1800) udawali się do Niemiec, część z nich wracała do rodzinnych stron. W Galicji pierwszym ośrodkiem haskali stały się Brody, centrum handlu międzynarodowego. Stąd pochodził wybitny maskil Nachman Krochmal, tu przebywali przez czas pewien Jehuda Ben Zeew, Dow Ber Ginzberg oraz Mendel Lewin z Satanowa, który później powrócił na rodzinne Podole. Działacze haskali pisali także w jidysz, by przy pomocy języka ludu docierać do żydowskiej społeczności. Istotną rolę odegrał pisarz Józef Perl, który w rodzinnym Tarnopolu założył szkołę, w której nauczano – obok języka niemieckiego – także jidysz i polskiego. Galicyjscy maskile wydali walkę chasydyzmowi, traktowanemu jako wyraz obskurantyzmu.
Idee haskali z Brodów i Tarnopola przenikały na Ukrainę, Białoruś, Litwę i do Królestwa Polskiego, gdzie silne było także oddziaływanie maskilów berlińskich. Pod ich wpływem Jakub Tugendhold założył w 1819 r. pierwsze świeckie szkoły żydowskie; w 1826 r. powstała w Warszawie nowoczesna Szkoła Rabinów. Wśród maskilów warszawskich byli także uczeni Abraham Sztern i jego zięć Chaim Zelig Słonimski, który od 1861 r. wydawał pismo popularnonaukowe w języku hebrajskim „Hacefira” (debiutował w nim Nahum Sokołow, później wybitny działacz syjonistyczny). Idee haskali popularyzowało także pismo „Dostrzegacz Nadwiślański” (zał. 1823).
Haskala w Polsce wywarła stosunkowo ograniczony wpływ na społeczność żydowską, zwłaszcza na środowiska ludowe, w których zwyciężył chasydyzm. Wśród części maskilów stopniowo przeważały tendencje asymilacyjne (w Galicji początkowo niemieckie, w drugiej połowie XIX w. – polskie) i w ślad za tym następowało nieraz przechodzenie na chrześcijaństwo, lecz z drugiej strony piśmiennictwo w językach żydowskich sprzyjało zachowaniu tradycyjnej kultury, a w rezultacie część młodzieży ukształtowanej w duchu haskali znalazła się w drugiej połowie XIX w. we współczesnych narodowych ruchach żydowskich.
Maskilim poprzez modernizację własnej kultury zapoczątkowali ruch asymilacyjny, nie zmierzali jednak do pełnej akulturacji Żydów. Szczególne znaczenie przypisywali kultywowaniu i nauce języka hebrajskiego (głównie biblijnego). Haskala wpłynęła znacznie na rozwój nowoczesnej prasy i literatury żydowskiej (głównie w języku hebrajskim), przyczyniła się także do upowszechnienia wśród Żydów osiągnięć nauki i kultury europejskiej, z czasem część z nich weszła w skład elit intelektualnych swoich krajów.
Jerzy Tomaszewski
Tekst powstał na podstawie książki „Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon”, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001. © Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.
