Goliborska-Gołąb Teodozja (19.10.1899, Warszawa – 04.06.1992, Melbourne) – lekarka, kierowniczka laboratorium w Szpitalu Dziecięcym Bersohnów i Baumanów w Warszawie, współautorka badań nad chorobą głodową w getcie, członkini Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Teodozja Goliborska urodziła się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, jako córka Saula Chaima Goliborskiego (zm. w 1915 r.) i Chaji Basi z domu Ajzenberg. W 1926 r. ukończyła Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego. Początkowo specjalizowała się w chorobach wewnętrznych, w 1928 r. zdobyła uprawnienia w zakresie bakteriologii i analityki medycznej[1.1].

Marek Edelman wspominał, że dr Goliborska współpracowała z prof. Hirszfeldem, szczególnie dobrze znała się na grupach i podgrupach krwi. Przyjaźniła się z mecenasem Henrykiem Wolińskim i „całą śmietanką Stronnictwa Demokratycznego”[1.2].

Swojego męża, dr Władysława Gołębia (1899–1940) poznała na przyjęciu u państwa Kotarbińskich – był on wówczas lekarzem Pogotowia Ratunkowego. Po ślubie zamieszkali przy ul. Kredytowej 2/4, gdzie prowadzili prywatne laboratorium analityczne. Równocześnie dr Goliborska prowadziła w Szpitalu Dziecięcym im. Bersohnów i Baumanów laboratorium analityczne, którego była kierowniczką.

W chwili wybuchu II wojny światowej dr Władysław Gołąb – podporucznik rezerwy – został powołany do służby wojskowej z przydziałem do kadry zapasowej 4. Szpitala Okręgowego w Łodzi. Nie powrócił po zakończeniu wojny obronnej, a dr Goliborska już we wrześniu 1939 r. zamieszkała na terenie szpitala dziecięcego przy ul. Siennej 60. Po zamknięciu bram dzielnicy żydowskiej w 1940 r. Szpital Bersohnów i Baumanów znalazł się w tzw. małym getcie. Początkowo funkcjonował niemal bez przeszkód, szybko jednak zmienił swoje oblicze. Adina Blady-Szwajgier (lekarz-pediatra) wspominała: „W szpitalu coraz więcej dzieci zaświerzbionych, zawszonych, zagrzybionych. Coraz częściej dzieci wycieńczone głodem, o dorosłych oczach i coraz więcej gruźlicy”[1.3].

Wiosną 1941 r., podczas szczytu zachorowań na tyfus plamisty dzieci leżały po dwoje, a nawet po troje w jednym łóżku. Placówka nie była w stanie przyjmować kolejnych pacjentów, pomimo nakazu umieszczania każdego chorego na tyfus w szpitalu. Sytuacja pacjentów nie uległa poprawie także po otwarciu, w październiku 1941 r., filii szpitala przy ul. Żelaznej 88 (Leszno 80/82). Panowały wszechobecne choroby zakaźne i głód.  

W listopadzie 1941 r. dr Izrael Milejkowski, w porozumieniu z prezesem Judenratu inż. Adamem Czerniakowem, powołał Komisję Organizacyjną, która miała zająć się przygotowaniem badań nad skutkami głodu dla organizmu ludzkiego. W jej skład weszli: dr Izrael Milejkowski, dr Anna Braude-Hellerowa, dr Józef Stein, dr Emil Apfelbaum i dr Julian Fliederbaum. Badania rozpoczęły się w lutym 1942 roku. Obserwacje u dzieci prowadzono w Szpitalu im. Bersohnów i Baumanów. Dr Izrael Rotbalsam, pediatra, opisał okoliczności rozpoczęcia badań nad chorobą głodową następująco:

„Pomysł napisania pracy pt. Choroba głodowa spotkał się z przychylnym przyjęciem kierownika Wydziału Zdrowia Gminy Żydowskiej dr. I. Milejkowskiego oraz przedstawiciela Jointu dyr. Guzika. Joint subsydiował tę pracę. Życzliwy oddźwięk znalazł pomysł pracy u prof. Orłowskiego – kierownika Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Warszawskiego. Materiały pomocnicze dla rozpoczęcia i kontynuowania pracy, m.in. materiały chemiczne, aparaty itp. częściowo zakupiliśmy, częściowo otrzymaliśmy za pośrednictwem Wydziału Zdrowia Gminy Żydowskiej oraz Jointu.

W szpitalu [dziecięcym] stworzyliśmy specjalny oddział, na którym przeprowadzano badania nad chorobą głodową. Dzieci, które leczono na tym oddziale otrzymywały pełnowartościową dietę. Środki w tym celu otrzymywaliśmy od Jointu oraz drogą pomocy społecznej, o której jeszcze opowiem. Niestety, dzieci te nie były do uratowania – bowiem nawet te, które nieco poprawiły się i trochę podleczone wracały do getta, tam znowu zaczynały chorować. Mieliśmy młodocianych pacjentów, którzy kilkakroć wracali do szpitala i w końcu umierali”[1.4].

Zadaniem dr Goliborskiej, będącej kierowniczką laboratorium analitycznego, były badania nad zmianą obrazu morfologicznego krwi u dzieci głodujących. Prowadziła także badania nad przemianą materii i niedoczynnością tarczycy w przebiegu długotrwałego głodzenia. Wstępne wyniki badań zaprezentowano w obecności prezesa Rady Żydowskiej Adama Czerniakowa 6 lipca 1942 roku. Na zebraniu obecni byli: dr Emil Apfelbaum, dr Julian Fliederbaum, dr Anna Braude-Hellerowa, dr Mieczysław Kocen, dr Józef Stein i dr Teodozja Goliborska.

„Dr Milejkowski we wstępnym przemówieniu scharakteryzował cele pracy oraz podkreślił jej doniosłość. Dr Fliederbaum podał wyniki badań swojego zespołu, dr Apfelbaum − wyniki badań czynnościowych układu krążenia. Zabierali głos D-rzy med. Braude-Hellerowa, J. Stein, Goliborska oraz Kocen. W dyskusji podkreślano znaczenie tej pracy z punktu widzenia nie tylko naukowego, lecz również społecznego"[1.5].

Ostatnie zebranie odbyło się w sierpniu 1942 roku[1.6]. Maszynopisy przygotowywano jeszcze do kwietnia 1943 r. w budynku na terenie cmentarza żydowskiego, a potem jeden z nich przekazano, według informacji dr. Izraela Rotbalsama, zięciowi dr. Izraela Milejkowskiego, adwokatowi Galeckiemu (lub Galewskiemu)[1.7]. Dr Goliborska relacjonowała zaś, że zebrane maszynopisy miały zostać zakopane na terenie cmentarza żydowskiego. Nie wiadomo, co stało się z pierwszym, nigdy nie odnalezionym, egzemplarzem. Drugi przekazano prof. Witoldowi Orłowskiemu.

Jak podaje Leonard Tushnet maszynopis wraz z listem redakcyjnym odebrała nieznana kobieta, która dostarczyła go prof. Orłowskiemu[1.8]. Jeszcze w trakcie powstawania pracy profesor recenzował jej treść[1.9]. W uratowaniu maszynopisu miał udział także syn profesora Tadeusz Orłowski, podczas okupacji student tajnego nauczania medycyny, który na polecenie ojca zakopał maszynopis na terenie Szpitala Dzieciątka Jezus. Odnalazł go tam, nie bez trudności po wojnie, gdy dr Emil Apfelbaum zgłosił się po odbiór pracy[1.10].

Czytaj więcej o badaniach nad chorobą głodową w getcie warszawskim

Dr Goliborska wyszła na tzw. stronę aryjską w drugiej połowie 1942 roku. Była łączniczką Żydowskiej Organizacji Bojowej. Wynajmowała pokój u państwa Glińskich, gdzie jak wspominał Marek Edelman, odbywały się pierwsze spotkania z przedstawicielami Delegatury Rządu oraz z kierownikiem referatu żydowskiego w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej Henrykiem Wolińskim, przez którego przesłano do Londynu pierwszy raport z akcji styczniowej 1943 roku[1.11].

Marek Edelman wspominał, że dr Goliborska uratowała Wolińskiego, gdy został on aresztowany, wykupując go z rąk gestapo[1.12].

Po kapitulacji powstania warszawskiego, wraz z grupą żydowskich bojowników ukrywała się w bunkrze przy ul. Promyka 43 na Żoliborzu. Basia Temkin-Bermanowa wspominała, że dr Goliborska mieszkała tam już wcześniej, natomiast Marek Edelman nie był pewien, w jaki sposób znalazła się w bunkrze z bojowcami. Wspominał, że „Skądś się dowiedziała, gdzie są i już z nimi została[1.13].

W prymitywnej skrytce w piwnicy ukrywało się początkowo piętnaście osób, z czego pięcioro wkrótce przeniosło się gdzie indziej. W budynku nad skrytką mieszkały, pomimo ponagleń do ewakuacji cztery starsze kobiety, które, gdy tylko pojawiali się Niemcy, mówiły, że „są tu tylko cztery staruszki, w tym jedna sparaliżowana, druga chora na serce i że mają zezwolenie od czwartej kompanii[1.14].

Pomimo względnego bezpieczeństwa sytuacja stała się trudna, gdy skończyły się zapasy żywności i wody. Żeby przetrwać, musieli szukać nocą wody i jedzenia w piwnicach okolicznych domów. Po kilku dniach jedna ze staruszek wyszła w poszukiwaniu wody w towarzystwie ukrywającej się w piwnicy Lodzi Borkowskiej-Zylbersztajn. Zostały dostrzeżone przez patrol niemiecki i odtransportowane na ulicę Ogrodową. Szczęśliwie stamtąd pozwolono im jechać do podwarszawskich Włoch. Lodzia bezskutecznie poszukiwała pomocy w wyprowadzeniu bojowców z Żoliborza. Oni sami, nic nie wiedząc o jej losie, zdecydowali się wysłać po pomoc Zofię Frydman i Marię [Bronkę] Feinmesser[1.15] Udało im się dotrzeć do obozu przejściowego w Pruszkowie, gdzie spotkały pracującą w charakterze pielęgniarki dr Annę Margolisową.

Po pomoc do dyrektora szpitala Czerwonego Krzyża na Boernerowie dr. Stanisława Świtala (ps. Wronowski) wysłana została Alina Margolis[1.16]. Dr Śwital zorganizował wyprawę ratunkową, w której wzięli udział: Kazimierz Syłkiewicz (prawdziwe nazwisko Józef Żyłkiewicz), jego żona Maria (studentka medycyny), Barbara Kinkiel, Zbigniew Ściwiarski, Janusz Osęka i Alina Margolis. Pomoc nadeszła 15 listopada[1.17]. Wśród wyprowadzonych z piwnicy bojowców była dr Teodozja Goliborska, Marek Edelman, Icchak Cukierman, Cywia Lubetkin, Tuwie Borzykowski, Julian Fiszgrund i Zygmunt Warman.

Po zakończeniu wojny dr Goliborska mieszkała przez jakiś czas u dr. Aleksego Woźniewskiego we wsi Jelonki. Dwa lata później wyemigrowała do Australii. Zamieszkała w Melbourne, gdzie pracowała jako lekarka. Korespondowała m.in. z Markiem Edelmanem, odwiedzała Henryka Wolińskiego. Zapytana przez Edelmana, czy przydały się jej później, jako lekarzowi, te badania odpisała, że „wszyscy ludzie, których leczyła w Australii, byli syci, a nawet przekarmieni”[1.18].

Zmarła 4 czerwca 1992 r. w Melbourne. Na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie znajdują się dwie tablice pamiątkowe poświęcone jej osobie. Dr Władysław Gołąb nigdy nie powrócił. Został zamordowany w Charkowie[1.19].

dr hab. n. hum. dr n. med Maria Ciesielska

Dorobek naukowy:

• Landau A., Goliborska T., Markson M., Przypadek czerwienicy leczony fenilhydrazyną z oznaczeniem ilości krążącej, „Medycyna Warszawska” 1930, R. 7, nr 14, ss. 469−470.
• Landau A., Goliborska T., Markson M., Przypadek czerwienicy Vaqueza leczony fenilhydrazyną z oznaczeniem ilości krwi krążącej, „Medycyna Warszawska” 1930, nr 36, ss. 824−826
• Goliborska T., O wykrywaniu prątków gruźliczych we krwi ze szczególnym uwzględnieniem poglądów Löwensteina, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1932, nr 12−13, ss. 294−300
• Goliborska T., Przypadek zapalenia opon mózgowych wywołanych przez enterokoki, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1932, nr 51, ss. 1178−1180
• Goliborska T., Przesmycki F., Badanie zakażenia pneumokokowego w wieku dziecięcym, „Polska Gazeta Lekarska” 1932, nr 45, ss. 817−821
• Goliborska T., Przesmycki F., Sporzyński F., Badania we krwi metodą Löwensteina, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1933, nr 5, ss. 100−101
• Goliborska T., Festensztat A., Hufnagel A., Odosobnione ropne zapalenie osierdzia wywołane przez micrococcus catrhalis, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1933, nr 23, ss. 522−527
• Landau A., Goliborska T. Markson M., O ilości krwi krążącej i zachowaniu się jej w przewlekłej niedomodze mięśnia sercowego, „Polska Gazeta Lekarska” 1934, nr 25, ss. 477−479
• Goliborska T., O wartości podłoża Clauberga dla wykrywania prątków błonicy, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1935, nr 33, ss. 600−603
• Goliborska T., Porównanie zjadliwości szczepów błoniczych typu gravis i mitis, „Medycyna Doświadczalna i Społeczna” 1936, nr 5−6, ss. 360−364
• Goliborska T., Lichowicz K., Przesmycki F., Seydel J., Badania nad biologią maczugowców błonicy pochodzących z obecnej epidemii, „Medycyna Doświadczalna i Społeczna” 1938, nr 1−2, ss. 25−42
• Goliborska T., Lichowicz K., Przesmycki F., Seydel J., Rozprzestrzenianie się maczugowców błonicy w ustroju zwierzęcym w związku z typem maczugowca, „Medycyna Doświadczalna i Społeczna” 1938, nr 1−2, ss. 21−24
• Milińska-Szwojnicka Z., Goliborska T., Odchylenie dopełniacza ze szczepami łańcuszkowców hemolizujących w przypadkach płonicy, „Medycyna Doświadczalna i Społeczna” 1938, nr 1−2, ss. 117−126
• Współautorka (wraz z zespołem dr J. Fliederbauma) rozdziału Spostrzeżenia u chorych głodujących, [w:] Choroba głodowa. Badania kliniczne nad głodem wykonane w getcie warszawskim w 1942 roku, red. E. Apfelbaum, Warszawa 1946.